|
Gen mutatsiyalari. Gen mutatsiyasi molekular darajada ro‘y beradi. Gen mutatsiyasi ko‘p hollarda fenotipda yangi belgini rivojlantiradi. Gen mutatsiyalari nukleotidlarning soni ortishi, o‘rin almashishi bilan kechadi. DNKdagi nukleotidlarning o‘rin almashishi ikki xil:
a) bir purin azotli asosining ikkinchi purin azotli asosi yoki bir pirimidin azotli asosining ikkinchi pirimidin azotli asosi bilan almashishiga tranzitsiya deyiladi;
b) purin asosining pirimidin asosi bilan, aksincha, pirimidin asosining purin bilan almashishi transversiya deb nomlanadi.
Lizin aminokislotasining kodi AAA dan UAA ga o‘zgarishi, glutamine kodi CAGdan UAGga o‘zgarishi mumkin (57-rasm). Har qanday aminokislota
kodini mutatsiya tufayli terminator UAG kodiga o‘zgarishi polipeptid zanjiri
sintezini ertaroq tugallanishiga olib keladi.
Geterozigota organizmda paydo bo‘lishiga qarab ikkiga bo‘linadi:
1. Dominant mutatsiyalar. 2. Retsessiv mutatsiyalar.
Dominant mutatsiyalarga polidaktiliya (ortiqcha barmoqlilik), katarakta
(ko‘z shoxpardasining xiralashuvi), braxidaktiliya (kalta barmoqlilik) kabilar
misol bo‘ladi. Retsessiv mutatsiyalarga gemofi liya, daltonizm, tug‘ma karlik,
albinizm kabilar misol bo‘ladi.G.Mendel birinchi marta irsiyat qonuniyatlarini o ‘rganishda duragaylarni tahlil qilish (ma’ lum belgilari bilan farq qiluvchi organizmlarni chatishtirish) usulini qo'lladi. Mendel zamondoshlaridan farq qilib, belgilar yig'indisini emas, balki avvaldan o'rganish uchun tanlab olingan ayrim belgilarning nasldan naslga o‘tishini o ‘ rgandi. Olingan natijalariga statistik tahlil usulini qo'lladi.
Bir-birini istisno etuvchi bir juft belgilari bilan farq qiluvchi organizmlarni duragaylash monogibrid chatishtirish deyiladi. Ikki ju f t b ir -b ir in i inkor etuvchi be lgilari bilan farq qiluvchi organizmlar chatishtirilsa digibrid, ko‘p belgilari bilan farq qiluvchi organizmlar chatishtirilsa poligibrid chatishtirish deyiladi.
Monogibrid chatishtirish bilan tanishamiz. Sariq va yashil no‘xatlarni chatishtirsak birinchi avlod duragaylari hammasi bir xil, ya’ni sariq rangda b o‘ ladi. Bu tajribadan birinchi avlod duragaylarining bir xilligi qonuni kelib chiqadi. Birinchi avlodda yuzaga chiqqan belgi dominant (lotincha dominans — ustunlik qilish),
namoyon b o ‘ lmagan belgi esa retsessiv (lotincha recessus — chekinish) deb ataladi. Mendel yashagan davrda irsiyatning moddiy asosi aniqlanmagan edi. Mendel ularni „irsiy omillar“ deb atadi. Hozirgi zamon fanida bu tushuncha gen ma’nosini anglatadi. Bir juft belgi genlari bir xil harf bilan dominant belgi geni katta, retsessiv belgi geni esa kichik harf bilan belgilanadi. Bizning tajribamizdagi
sariq belgini yuzaga chiqaruvchi gen A harfi bilan, yashil rang geni a harfi bilan belgilanadi. Bir-birini inkor etuvchi belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar — allel genlar deyiladi. Ular gomolog xromosomalarning bir xil lokuslarida (joylarida) joylashadi. Bir xil dominant (AA) yoki retsessiv (aa) allellardan tashkil topgan
organizm gomozigotali deyiladi va bir xil gametalardan tashkil topadi. Har xil allellardan (bitta dominant va bitta retsessiv — Aa) tashkil topgan organizm geterozigotali deyiladi va ikki xil gametalarni hosil qiladi.
Duragaylash natijasini sxematik ko‘ rinishda yozish qabul qilingan. Taj riba uchun olingan shakllarni P harfi bilan (lotincha parentes — ota-ona), birinchi avlodni F1( ikkinchi avlodni F2 (lotincha filii — bolalar) harflari bilan belgilash qabul qilingan. Erkak organizm 6 , urg‘ochi organizm esa . belgilari bilan belgilanadi.Chatishtirish X belgisi bilan ifodalanadi. Avval ona organizmi genotipi, keyin ota organizmi genotipi yoziladi. Shunday qilib birinchi qatorga ota-ona genotiplari, ikkinchi qatorga hosil bo‘ ladigan gametalar, uchinchi qatorga esa birinchi avlod genotiplari yoziladi.
Yuqoridagi tajribani quyidagicha ifodalash mumkin:
P . A A X <5 aa
Gametalar [A ) (A ] ( a ) ( a )
Fi Aa: Aa: Aa: Aa:
Belgi Gen Genotip
No'xatlar
ranglari
sariq A AA,Aa
yashil a aa
Natijada, fenotipi jihatidan 4A (100%) sariq, genotipi jihatidan 4Aa (100%) geterozigotali avlod kelib chiqadi. Birinchi avlod duragaylari o‘ zaro chatishtirilganda ikkinchi avlodda ham dominant, ham retsessiv belgilarning namoyon bo'lganligini ko'ramiz, ya’ni belgilar ajralishi kuzatiladi. Bu tajribani quyidagicha ifodalash mumkin:
P (Fi) ? Aa
Gametalar
3 Aa
AA: A a : Aa: aa
genotip: 1AA; 2Aa; laa.
(25%; 50%; 25%).
fenotip ЗА: la (75%: 25%)
Bu tajribadan Mendelning ikkinchi qonuni kelib chiqadi: bir juft bir-birini inkor qiluvchi belgilari bilan farq qiluvchi organizmlar o'zaro chatishtirilganda keyingi avlodda belgilar fenotipi bo'yicha 3:1, genotipi bo‘yicha 1:2:1 nisbatda ajraladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
