Irrigatsiya va melioratsiya

± V=∑ V
in
−∑ V
out
, m
3
/ga
, 
demak, agar V «+» ishorali bo’lsa, sizot suvlar sathi ko’tariladi. V ± 
ning qiymati qanchalik katta bo’lsa, h ning qiymati ham shunchalik ortadi.
9.2.Sug’oriladigan maydonning tuz muvozanatini ilmiy asoslash
. 
Sug’oriladigan yerlarning tuz balansi tenglamasi prof. D.M.Kats tavsiya 
qilingan formulasi yordamida quyidagicha aniqlanadi:
± (S
2
- S
1
) = S
sug’
+ S
o’g’it
+ S
shamol
- S
xosil
– S
zovur
± S 
almashinuv
bu yerda: S
2
-ma’lum davr oxirida yoki sho’r yuvishdan keyingi davrda tuproq 
qatlamining aeratsiya zonasida va sizot suvlaridagi tuz miqdori; 
S
1
- ma’lum davr boshlanishi yoki sho’r yuvishdan oldingi davrda tuproq 
qatlamining aeratsiya zonasida va sizot suvlaridagi tuz miqdori ; 
S
sug’
- sug’orish suvlari bilan tuproq qatlamiga keladigan tuz miqdori; 
S
o’g’it
- organik va mineral o’g’itlar bilan tuproq qatlamiga keladigan tuz 
miqdori; S
shamol 
- shamol ta’sirida maydonga kelib tushadigan tuz miqdori. Orol 

---

192 
dengizi qurishi tufayli shamol ta’sirida tuzlarning ko’chishi 
va 
ularning 
atmosferaga hamda sug’oriladigan maydonlarga tarqalishi sezilarli darajada 
kuzatilmoqda. S
xosil
- ekinlar hosili bilan tuzlarning maydondan chiqib ketishi; 
S
zovur
- zovur-drenaj suvlari bilan tuzlarning chiqib ketishi; 
S
almashinuv
- chuqurlikda joylashgan yer osti suvlari va sizot suvlar
orasidagi tuz almashinuvi. 
Prof. X.A.Axmedov tavsiyasi bo’yicha sug’oriladigan yerlarda tuz balansi 
tenglamasidagi (S
2
-S
1
) qiymati juda oz miqdorda va manfiy bo’lishi kerak. 
Arid hududlardagi sug’orish yerlarining suv-tuz rejimlarini boshqarish va 
tashkillashtirishning meliorativ monitoringini asosiy omillaridan biri qishloq xo’jalik 
ekinlaridan hosil olish, xududdagi ekologik muxitni ta’minlash va insonni 
melioratsiya va qishloq xo’jaligiga bo’lgan xizmatini tabiatga bo’lgan ta’siri orqali 
ko’rishdir. Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori va sifatli xosil nafaqat sug’orish va
zovur tizmlarini yaxshi ishlatish, balki sug’oriladigan yerlarni meliorativ xolatini 
yaxshilash, ishlab chiqarishda yuqori va samarali suv tejamkor sug’orish 
texnologiyalarni amaliyotda qo’llash, meliorativ monitoringni ilmiy asoslangan 
xolda olib borish orqali, sug’oriladigan yerlar xolatini doimiy yaxshi ushlab turish 
bo’yicha tavsiyalarga rioya qilgan xolda natijaga erishiladi. 
Birinchi navbatda, bunday katta tizimning barcha komponentlarini 
takomillashtirish va tashkillashtirish talab qilinadi. Gidromeliorativ tizimlar qishloq 
xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishda faqatgina suv- meliorativ faktorlarinigina 
ta’minlaydi xolos. Mavjud sug’orish tizimlari ko’p xo’jaliklarda sug’orish 
massivlarini 15 - 20 dan 100 - 150 ming.ga gacha katta (yirik) maydoniga xizmat 
qilishini hisobga olgan holda, ularga zamonaviy boshqarish tizimi orqali xizmat 
qilish qiziqishi ortadi. Bunday y e rlarda tezda (shoshilib) monitoring o’tkazish 
mumkin e mas, bunday yirik va og’ir maydonlarda bo’layotgan irrigatsiya va 
melioratsiya hodisalarini sonini aniqlash va baholash, va ularni ish rejimini 
o’zgartirish mumkin e mas. Tuzilgan monitoring tizimi Gidromeliorativ tizimlar 
ichidagidek qishloq xo’jaligini ishlab chiqarishini barcha tizimlarida ham tushungan 
holda ishtirok etishi hal qilishga ruxsat bermaydi.