Irrigatsiya va melioratsiya

8.3.
 
Erlarning sho’rlanishiga qarshi fizik tadbirlar 
1.
Erni chuqur haydash va yumshatish, ho’llash, 1 ga maydonga 200-500 t 
qum solish, so’ngra sho’r yuvish. Bu tadbirlar tuproq qatlamini havo va suv 
o’tkazuvchanligini yaxshilaydi. 
2.
SHo’r maydonlarda elektr tokini qo’llashdan so’ng sho’r yuvish juda 
yaxshi natija beradi.
8.4.Erlarning sho’rlanishiga qarshi kimyoviy tadbirlar 
1.
Tuproqdagi erkin sodaning ta’sirini yo’qotish va yutuvchi natriyni kaltsiy 
ionlari bilan almashtirish. Buning uchun kimyoviy meliorant sifatida gips (CaSO
4
), 
ohak (CaCO
3
), va kislotali moddalar (oltingugurt kislotasi (H
2
SO
4
), oltingugurt (S), 
temir sulfat (FeSO
4
)lardan foydalanish. 
Bu moddalar neft va bo’yoq zavodlarining ishlab chiqarish chiqindilari 
tarkibida mavjud bo’ladi.
8.5. yerlarning sho’rlanishiga qarshi gidrotexnik tadbirlar 
1.
Er osti suvlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish. 
2.
Sug’oriladigan maydonlarning yerdan foydalanish koeffitsiyentining 
qiymatini oshirish 
3.
Sun’iy zovurlar qazish va sho’r yuvish ishlarini amalga oshirish. 
8.6.
 
Sug’oriladigan yerlarni sho’rini yuvish sho’r yuvish usullari, 
muddatlari va me’yorlari 
 
Tuproqning faol qatlamida oz miqdorda bo’lsa ham zararli tuzlarning bo’lishi 
o’simliklarning rivojlanishiga yomon ta’sir ko’rsatadi. Bu tuzlarni faol qatlamdan 
uzoqlashtirishda qo’llanilayotgan usul bu sho’r yuvish hisoblanadi. 

---

181 
Sho’r yuvish faqat muntazam zovur bor yerlarda amalga oshiriladi. SHo’r 
yuvish joriy va asosli ko’rinishlarda olib boriladi. 
Joriy sho’r yuvish – tuprog’i hali sho’rlanmagan, lekin sho’rlanish xavfi 
bo’lgan, sho’rlangan yoki tuproq sho’rlanib qolishining biror belgisi topilgan 
tuproqlarda qo’llaniladi. Bunday sho’r yuvish davriy yoki har yili kuz davrida 
amalga oshiriladi. Ko’pincha, bunday sho’r yuvish yaxob suvini berish, ba’zida 
kuchaytirilgan sug’orish me’yorlari yordamida birgalikda olib boriladi va yaxob 
suvi miqdori bilan birga uning me’yori 3000 m
3
/ga, sug’orish suvi bilan birga 2000 
m
3
/ga dan oshmaydi. 
Asosli sho’r yuvish tashlandiq, quruq, cho’l yerlarni o’zlashtirishda va sho’r 
yuvish me’yori 3000 m
3
/ga dan ko’p bo’lgan maydonlarda qo’llanilib, bu 
ko’rinishdagi sho’r yuvishning amalga oshirilish davri Markaziy Osiyo sharoiti 
uchun kech kuz hisoblanadi, ya’ni bu davrda sho’rlangan tuproqlar eng kam tabiiy 
namlikka va bu yerlardagi sizot suvlarining sathi eng past qiymatga ega bo’lgan 
davr hisoblanadi. 
Sho’r yuvish jarayoni 2 bosqichdan iborat bo’lib, 1-bosqichda tuproq 
tarkibidagi tuzlarning suvda erish jarayoni amalga oshadi, ya’ni diffuziya jarayoni - 
chuchuk suvda tuz eritmalarining tarqalishi ro’y beradi. 
Sho’r yuvish uchun mo’ljallangan suvlar sho’rlangan tuproqlarga berilganda, 
avvalo, ulardagi kaltsiy xlor, magniy xlor, natriy xlor va magniy sulfat tuzlari 
eriydi. 
Sulfat natriy tuzlarining suvda erishi juda sust bo’lganligi uchun ularni yuvib 
chiqarishga ko’p miqdorda chuchuk suv kerak bo’ladi. Bu holatlar sho’rlangan 
tuproqlarni chuchuklashtirish uchun kerakli sho’r yuvish me’yorlari va sho’r yuvish 
davomati turlicha ekanligidan dalolat beradi. 
Sho’r yuvish me’yori
(
N
) deb sho’rlangan 1 ga maydonning ma’lum qatlami 
(
h
) ni chuchuklashtirish uchun kerak bo’ladigan chuchuk suv hajmiga aytiladi va 
m
3
/ga birlik o’lchamida belgilanadi. 

---

182 
Bu qiymat tuproqning sho’rlanish darajasi, sho’rlanish xili, sho’r yuvish 
qatlamining chuqurligi, tuproqning suv fizik xossalari va maydonning 
zovurlanganligiga bog’liqdir. 
SHo’rxok yerlarning sho’r yuvish me’yori ko’p hollarda tajriba (empirik) 
yo’llar bilan aniqlanadi, chunki bu usul loyihachi va amaliyot uchun ishonchli 
hisoblanadi. 
Quyida bir qator mualliflar tomonidan tavsiya etilgan sho’r yuvish me’yorini 
aniqlash formulalari keltirilgan.
Bir metrli tuproq qatlami uchun V. R. Volobuyev formulasi: