Irgasheva durdona yakubdjanovna ma’luMotlar oMbori

Savol va topshiriqlar
1. Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish 
tizimlariga ta’rif bering.
2. Ierarxik, tarmoqli va relatsion ma’lumotlar bazalarini tav-
siflang.
3. Relatsion ma’lumotlar bazasi jadvallari elementlari: may-
don, yacheyka, yozuv, kortejga ta’rif bering.
4. Kalit, kalit maydon tushunchalari nimani anglatadi?
5. Qaysi kalit maydon birlamchi kalit, qaysi biri tashqi kalit 
deyiladi?
6. Relatsion ma’lumotlar bazasi jadvalini normallashtirish 
(me’yo r lashtirish) jarayoni nimadan iborat?
7. Ma’lumotlar bazasi jadvalining qaysi beshta normal forma-
larini bilasiz?
8. Ma’lumotlar bazasi jadvallari orasidagi quyida keltirilgan 
bog‘ lanishlarni ta’riflang: «birga bir», «birga ko‘p» «ko‘pga ko‘p».
9. Ma’lumotlarning axborot modelida axborot tizimlarining 
qaysi bosqichi tavsiflari (model turlari) ko‘zda tutilgan?

---

21
ii bob. Ma’luMotlar baZaSiNi boSHQariSH 
tiZiMlariNi iSHlab CHiQiSH DaSturiY 
MaHSulotlar taHlili
 
2.1. Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish dasturiy 
vositalarining rivojlanish tarixi 
O‘tgan asrning 60-yillarida IBM korporatsiyasi NAA (North 
American Aviation, hozirgi kunda Rockwell International) fir-
masi bilan birgalikda ierarxik ma’lumotlar modeliga asoslan-
gan birinchi MBBTni ishlab chiqdilar. IMS eng birinchi MBBT 
bo‘lishiga qaramay, hozirgi kunda ko‘pgina eirik meynfreymlarda 
ishlatilayotgan ierarxik MBBTning asosi bo‘lib qolmoqda. 1960-
yilning yana bir ko‘rinarli yutug‘i General Electric firmasi to-
monidan yaratilgan IDS (Integrated Data Store) tizimining paydo 
bo‘lishi hisoblanadi. Bu tizimning rivojlantirilishi yangi toifa-
dagi ma’lumot bazasini boshqarish – tarmoqli MBBT yaratish-
ga olib keldi. Tarmoqli MBBT ma’lumotlar orasidagi murakkab 
bog‘lanishlarni modellashtirishga mo‘ljallab yaratilgan. Bunday 
tizimlarni yaratish birinchi MB standartlarini ishlab chiqishga 
asos bo‘ldi. Bunday standartlarni yaratish uchun 1965-yil CODA-
SYL (Conference on Data Systems Languages) konferensiyasida 
ishchi guruh tuzildi. 
Ierarxik va tarmoqli ma’lumotlar modeliga asoslangan 
MBBTlari – MBBTning birinchi avlodi hisoblanadi. Lekin bu 
modellarga asoslangan ti zimlarning asosiy kamchiliklariga qu-
yidagilar kiradi: 
• 
oddiy so‘rovlarni yaratishni bajarish uchun ham murakkab 
dasturlar yaratish talab etiladi;
• 
dasturning ma’lumotlardan mustaqilligi, minimal dara-
jadaligi, mav judligi;
• 
nazariy asoslarning yo‘qligi.
1970-yil IBM firmasi xodimi E.f. Kodd yuqoridagi kamchi-
liklarni bartaraf qilish imkonini beradigan ma’lumotlarni rela-
tsion modeli haqi dagi maqolasini nashr qildi. Shundan so‘ng shu 
modelga asoslangan bir qancha MBBT yaratildi.
Shu bilan birga relatsion MBBTda so‘rovlar yaratish uchun 
strukturalashtirilgan so‘rovlar tili SQL ishlab chiqildi. Keyincha-
lik bu til (1986-yildan boshlab) barcha relatsion MBBT uchun 
standart tilga aylandi.

---

22
1980-yilga kelib bir nechta relatsion ma’lumotlar bazasi-
ning boshqa rish tizimlari yaratildi, masalan, DB2 yoki SQL/
DS (IBM korporatsiyasi), Oracle (Oracle korporatsiyasi) va 
boshqalar.
Ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydigan ilovalarning murak-
kablashib ketayotgani yangi uchinchi avlod MBBT yaratish ehti-
yojini vujudga keltirdi. Masalan, bu tizimlar obyektga yo‘naltiril-
gan ma‘lumotlar bazasiga asoslangan, obyektga yo‘naltirilgan 
MBBT yoki OY MBBT (Object-Oriented DBMS – OODBMS) 
va obyektli-relatsion MBBT yoki ОР MBBT (Object-Relational 
DBMS – ORDBMS) kiradi.