Iqtisodiyot” fakulteti “korporativ moliya va qimmatli qogʻozlar” kafedrasi

Mijozlardan kelishi mumkin boʻlgan bosimlar. Kuchli savdolashish qobiliyatiga ega boʻlgan xaridorlar narx, sifat yoki xizmat koʻrsatish nuqtai nazaridan yetkazib beruvchilar uchun unchalik qulay boʻlmagan shartlarni qoʻyish orqali bozorda faoliyat yuritayotgan yetkazib beruvchilarning rentabelligiga katta ta'sir koʻrsatishi mumkin. Shuning uchun mijozlarni tanlash koʻpincha tashkilotlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlib, xaridorlarga haddan ziyod bogʻlanib qolishning oldini olishga e’tibor qaratiladi.
Kuchli xaridorlar narxlarni pasaytirishga majburlash va tarmoq ishtirokchilari oʻrtasida narx va miqdor asosida raqobatni yaratish orqali yuqori sifat va xizmatlarni talab qilish orqali oʻz faoliyatini ta'minlashi mumkin.
Mijoz quyidagi hollarda bosim yuzaga keltirishi mumkin deb hisoblanadi:

• 
  agar xaridorlar soni cheklangan boʻlsa;
  
• 
  xaridorlarning har biri yetkazib beruvchilarning quvvatiga nisbatan koʻp miqdorda mahsulot xarid qilsa;
  
• 
  sanoatdagi mahsulotlar standartlashtirilgan yoki farqlanmagan boʻlsa.
  

Transmilliy korporatsiyalarning moliyaviy siyosatini yuritishda yuqoridagi koʻrsatkichlar va usullardan foydalanish moliyaviy siyosat samaradorligini oshirishda qoʻl kelishini ta’kidlash lozim.
Shunday qilib, korxona oldida turgan har qanday vazifani bajarish, u yoki bu darajada, albatta, moliya bilan bog'liq: xarajatlar, daromadlar, pul oqimlari va har qanday yechimni amalga oshirish, birinchi navbatda, moliyaviy yordamni talab qiladi.moliyaviy siyosat bozorni tahlil qilish, shartnomalar tuzish va kelishish tartibini ishlab chiqish, ishlab chiqarish jarayonlari ustidan nazoratni tashkil etish kabi mahalliy, alohida masalalarni hal qilish bilan cheklanib qolmaydi, balki kompleksdir.
Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida korporativ siyosatning asosiy yo'nalishlari quyidagilar³:
- marketing siyosati;
- operatsion siyosat;
- mehnat munosabatlari va kadrlar siyosati;
- moliyaviy siyosat;
- axborot texnologiyalari siyosati;
- birlashishlar va qo'shib olishlar siyosati;
- korporativ etika siyosati;
- korporativ boshqaruv va muvofiqlik siyosati;
- biznes risk menejmenti siyosati.
Yuqoridagi korporativ siyosat yo’nalishlarinong ba’zilari haqida qisqacha to’xtalib o’tsak, marketing siyosati kompaniyaning bozor faoliyatini belgilaydi va kompaniya brendini ommalashtirish, shuningdek, mahsulot va xizmatlarni xaridorlar tomonidan to’xtovsiz xaridi bo'yicha ishini tashkil qilishni tavsiflaydi.
Operatsion faoliyat - asosiy maqsadi sifatida foyda olishni ko'zlaydigan yoki faoliyatning predmeti va maqsadlariga muvofiq foyda olishni maqsad qilib qo'ymaydigan tashkilot faoliyati, masalan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish, qurilish ishlari, qishloq xo'jaligi, tovarlarni sotish, aholiga oziq-ovqat xizmatlarini ko'rsatish, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish, mulkni ijaraga berish va boshqalar. Umuman olganda, korporatsiyalarning operatsion faoliyati foyda olish va barqaror rivojlanish maqsadida iqtisodiy soha faoliyatlaridan biri yoki bir nechtasi bilan shug’ullanish hisoblanadi.
Mehnat munosabatlari - xodimning mehnat funksiyasini (lavozim, kasb yoki mutaxassislik bo'yicha yoki unga ishonib topshirilgan muayyan turdagi ish) ish haqi evaziga bajarishi to'g'risidagi xodim va ish beruvchi o'rtasidagi kelishuvga asoslangan munosabatlar. Kadrlar siyosati - bu tashkilotlarning rivojlanish strategiyasini hisobga olgan holda doimiy o'zgaruvchan bozor talablariga javob bera oladigan, o'z vaqtida ishlay oladigan mas'uliyatli, yuqori mahsuldor, yaxlit jamoani yaratishga qaratilgan hamda inson resurslarini saqlash va rivojlantirish maqsad va vazifalarni ishlab chiqish tamoyillari, usullari, shakllaridan iborat tashkiliy mexanizm.
Moliyaviy siyosat to’g’risida yuqorida ta’kidlangan bo’lsa-da, bu siyosatning ba’zi jihatlarini keltirib o’tishni lozim topdik.Moliyaviy siyosatni amalga oshirish uchun tovarlar(ishlar, xizmatlar) bozoridagi mavqeini mustahkamlash, sotishning maqbul hajmiga, foydaga, aktivlar va o'z mablag'lari rentabelligiga erishish, balansning to'lov qobiliyati va likvidligini ta'minlash, mulkdorlar yoki aksiyadorlarning farovonligini oshirish uchun quyidagi vazifalar ham muhim hisoblanadi:

• 
  yuqori to'lov qobiliyati va rentabellikni xatarlardan himoya qilish bilan uyg'unligini ta'minlovchi pul (moliyaviy) oqimlarini boshqarishning optimal konsepsiyasini ishlab chiqish;
  
• 
  joriy davr (o‘n kunlik, oy, chorak, yil) va yaqin kelajak uchun moliyaviy resurslardan foydalanishning asosiy yo‘nalishlarini belgilash.;
  
• 
  belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilgan amaliy harakatlarni belgilash.
  

Shu bilan bir qatorda, korporatsiyaning moliyaviy siyosatini ishlab chiqish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim⁴:

• 
  iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va raqobatbardoshligini oshirish;
  
• 
  foyda miqdorini oshirish va xo'jalik va moliyaviy faoliyatning rentabelligini oshirish;
  
• 
  moliyaviy resurslar tarkibini takomillashtirish;
  
• 
  moliyaviy barqarorlik va to'lov qobiliyatini oshirish;
  
• 
  to'lov va hisob-kitob operatsiyalarining ritmini ta'minlash;
  
• 
  samarali moliyaviy mexanizmni yaratish va boshqalar.
  

Korporatsiyaning moliyaviy holatini ishonchli aniqlash va uning o'zgarishini nazorat qilish korporatsiya faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy tarkibiy qismlarini tizimli tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bunday tahlil jarayonida moliya holatining parametrlari, ularning o'zgarishi va rejalashtirilganidan chetga chiqishlari aniqlanadi. Korporatsiyaning moliyaviy holati korporatsiyani samarali moliyaviy boshqarishning tanlangan yoki qo'llaniladigan modeli uchun asosiy asosdir.
Pul oqimi va moliyani boshqarish jarayoni moliyaviy siyosatga bo'ysunadi va bog'liqdir. Moliyaviy menejment moliya siyosati vakolatiga kiruvchi jarayon sifatida moliya siyosatining maqsad va vazifalarini amalga oshirishning muhim vositasi hisoblanadi.
Korporatsiyaning pul mablag'lari va moliyaviy resurslarini shakllantirish, taqsimlash, ulardan foydalanishning rejali-maqsadli xususiyati pul va moliyaviy resurslar harakati uchun asosdir. Ushbu harakat amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosatning shakllantirilgan va qabul qilingan maqsadiga bo'ysunadi. 
Shuning uchun uzoq muddatli va qisqa muddatli moliyaviy siyosat vazifalarining katta qismi u yoki bu tarzda shakllanadi va joriy va operativ moliyaviy faoliyat amalga oshiriladigan asosiy yo'nalishlardan kelib chiqadi. Moliyaviy siyosatni shakllantirish ko'p bosqichli bo'lishi mumkin. Yirik korxonada moliyaviy siyosatni ishlab chiqishda bosh buxgalter, moliya direktori, bosh direktor va mulkdorlar vakillari ishtirok etadilar. Kompaniyaning moliyaviy strategiyasi va moliyaviy siyosatining samaradorligi kompaniya qiymatining o'sishi bilan belgilanadi.
.Kichik korporatsiyalarda moliyaviy menejer rolini rahbar yoki uning nomidan bosh buxgalter bajaradi. Zamonaviy korporatsiyada esa moliyaviy boshqaruvni moliyaviy menejer amalga oshiradi. U o'z moliyaviy faoliyati natijalari uchun to'liq javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. Moliyaviy menejerning ishi korporatsiya yuqori rahbariyatining funksional tizimining ajralmas qismi sifatida kiritilgan yoki rahbariyatni boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo'lgan tahliliy va boshqa ma'lumotlar bilan ta'minlash bilan bog'liq. Korporatsiyada moliyaviy menejment darajasi ko'p jihatdan moliyaviy menejerning kasbiy fazilatlariga bog'liq. Bu yerda moliyaviy menejer hal qilishi kerak bo'lgan minimal vazifalar ro'yxatini keltirishimiz mumkin:

• 
  moliyaviy tahlil, rejalashtirish va prognozlashni tashkil etish;
  
• 
  ssuda kapitalini jalb qilish samaradorligini tahlil qilish va baholash;
  
• 
  moliyaviy resurslardan foydalanishni baholash (ichki va tashqi);
  
• 
  investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning eng oqilona manbalarini tanlash;
  
• 
  moliyaviy aktivlar portfelini boshqarish;
  
• 
  nazorat, uning yordamida ular ustuvor xo'jalik operatsiyalarining moliyaviy maqsadga muvofiqligini nazorat qiladi va hokazo.
  

Moliyaviy menejer korporatsiya faoliyatini boshqarish jarayonida tahlil qilish, rejalashtirish, moliyalashtirish, kreditlash, investitsiyalash, sug'urtalash, o'zini o'zi sug'urtalash, naqd pulsiz to'lovlar, moliyaviy rag'batlantirish va sanktsiyalar, ishonch, garov, lizing, faktoring va boshqa operatsiyalar bilan bog’liq ravishda faoliyat yuritadi. Bu moliyaviy boshqaruvning maxsus usullaridan foydalanishni va daromad (foyda), kredit, ssuda, foizlar, chegirmalar, dividendlar, investitsiyalar, aktivlar, majburiyatlar, qimmatli qog'ozlar stavkalari, valyutalar va boshqalar kabi tushunchalarni bilishni o'z ichiga oladi.
Moliyaviy menejerning strategik maqsadi ishlab chiqarish jarayoni va tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish uchun moliyaviy resurslar bilan ta'minlashdan iborat. U yaqin kelajak (chorak, yil) va uzoqroq kelajak uchun (bir kalendar yil davomida) korporatsiyaning moliyaviy holatini prognoz qilishi kerak. Bunday prognoz optimistik, eng ehtimoliy va pessimistik stsenariylarni o'z ichiga olishi mumkin. Yuqoridagi maqsadga muvofiq, ular rivojlanish maqsadlarida moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish, dividendlar to'lash, zaxiralarni shakllantirish va boshqa ehtiyojlar strategiyasini ishlab chiqadilar. Strategik o'zgarishlar moliyaviy-kredit sohasidagi davlat siyosatining korporatsiya maqsad va vazifalariga muvofiqligi nuqtai nazaridan mumkin bo'lgan o'zgarishlarning majburiy prognozini nazarda tutadi.
Tadbirkor (mulkdor) va moliyaviy menejer o'rtasidagi munosabatlar shartnoma (shartnoma) bilan tartibga solinadi. Moliyaviy menejerga qo'yiladigan asosiy talab - pul oqimini samarali boshqarish; moliyaviy resurslarni joriy moliyaviy va operatsion ehtiyojlarni qoplash uchun yetarli miqdorda shakllantirish; aksiyadorlarga dividendlar va obligatsiyalar egalariga foizlar to‘lash; investitsiyalarni moliyalashtirish; zahira kapitalini shakllantirish. Moliyaviy menejerning qarorlari moliyaviy tahlil natijalariga va ichki va tashqi xarakterdagi vakillik ma'lumotlarining yetarli miqdoriga asoslanishi kerak. Masalan: tovarlar (xizmatlar) bozorida mavqeini mustahkamlash, maqbul sotish hajmiga, foyda va daromadga erishish. aktivlar va kapital, to'lov qobiliyati va likvidlik muvozanatini saqlash, mulkdorlar (aksiyadorlar) farovonligini oshirish.
Moliyaviy menejerlar tashkilotning moliyaviy salomatligi uchun javobgar shaxslar boʻlib, shu tashkilotning moliyaviy mexanizmi bilan shugʻullanadi. “Koporativ moliya, Nazariya va amaliyot” (“Corporate Finance, Theory and Practice”) kitobi bilan mashhur moliya oʻqituvchisi fransuz Pierre Vernimmen oʻz kitobida moliyaviy menejer kim ekanligini quyidagicha ta’riflagan: “Moliyaviy menejer yoki moliyaviy direktor (CFO) kompaniyani moliyalashtirish uchun javobgar boʻlgan va bir tomondan moliya tizimi muassasalari va bozorlari, boshqa tomondan kompaniya oʻrtasida vositachi vazifasini bajaruvchi shaxs”.⁵ Shundan kelib chiqib, moliyaviy menejerning qay darajada muvaffaqiyatli ishlayotganiga kompaniyani yetarli kapital bilan ta’minlanganligi orqali baho berish mumkin ekan.
Korporativ tuzilmalar faoliyatida moliyaviy menejer moliyaviy siyosat bo’yicha asosan uchta masalani hal qilish borasida qaygʻurishi lozim. Bu masalalar quyidagilar:

• 
  kapital qoʻyilmalar byudjetini tuzish
  
• 
  kapital tarkibini optimallashtirish;
  
• 
  aylanma kapitalni boshqarish.
  

Ularning har biriga toʻxtalib oʻtamiz. Kapital qoʻyilmalar byudjetini tuzish – bu korxonada uzoq muddatli investitsiyalarni rejalashtirish va boshqarish jarayonidir. Rejalashtirishning mazkur jarayonida moliyaviy menejer korxona uchun ahamiyatli boʻlgan investitsion imkoniyatlardan foydalanish orqali ularni oʻzlashtirishga harakat qiladi. Kapital qoʻyilmalar byudjetini tuzishda kutilayotgan pul mablagʻlari tushumlari miqdori va muddati, ularning kelib tushish yoki tushmaslik ehtimoli kabi masalalarga ham e’tibor qaratiladi.
Kapital tuzilmasi – bu qarz kapitali va xususiy kapitalning oʻzaro yigʻindisidir. Moliyaviy menejer bu masalada korxonaning uzoq muddatli investitsiyalarini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy resurslarni jalb qilish manbalariga e’tibor qaratadi. Firmaning kapital tuzilmasi oʻz operatsiyalarini moliyalashtirish uchun foylaniladigan xususiy kapital va uzoq muddatli qarzdorlikning yigʻindisini oʻzida ifodalaydi. Bu sohada moliyaviy menejer oldida har doim muammoli vaziyat paydo boʻladi. Birinchidan, qancha miqdorda qarz mablagʻi olish lozim, boshqa tomondan qarz kapitali va xususiy kapital oʻzaro nisbati qanday holatda optimal hisoblanadi. Bunda tanlangan nisbat risklilik darajasiga va kompaniya bozor qiymatiga ta’sir koʻrsatmaslik kerak. Ikkinchidan, firma uchun afzal qanday moliyalashtirish manbalari mavjud.
Aylanma kapitalni boshqarishda esa asosiy e’tibor pul mablagʻlari tushumini ta’minlash va majburiyatlarni oʻz vaqtida qoplashga yoʻnaltiriladi. Umuman olganda, moliyaviy menejer korporativ moliyaviy siyosatini olib borishni ham oʻz vazifasi sifatida tan olishi lozim boʻladi. Moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida korporatsiya muqarrar ravishda quyidagi asosiy va muhim vazifalarni hal qiladi: 

• 
  korporatsiyaning moliyaviy holatini ishonchli aniqlash va uning o'zgarishini tizimli monitoring qilish;
  
• 
  moliyaviy siyosat turini va tegishli moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikani tanlash;
  
• 
  korporatsiyani moliyalashtirish usulini tanlash.
  

Korporatsiyaning moliyaviy holatini ishonchli aniqlash va uning o'zgarishini nazorat qilish korporatsiya faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy tarkibiy qismlarini tizimli tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bunday tahlil jarayonida moliya holatining parametrlari, ularning o'zgarishi va rejalashtirilganidan chetga chiqishlari aniqlanadi. Korporatsiyaning moliyaviy holati korporatsiyani samarali moliyaviy boshqarishning tanlangan yoki qo'llaniladigan modeli uchun asosiy asosdir.
Pul oqimi va moliyani boshqarish jarayoni moliyaviy siyosatga bo'ysunadi va bog'liqdir. Moliyaviy menejment moliya siyosati vakolatiga kiruvchi jarayon sifatida moliya siyosatining maqsad va vazifalarini amalga oshirishning muhim vositasi hisoblanadi.
Korporatsiyaning pul mablag'lari va moliyaviy resurslarini shakllantirish, taqsimlash, ulardan foydalanishning rejali-maqsadli xususiyati pul va moliyaviy resurslar harakati uchun asosdir. Ushbu harakat amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosatning shakllantirilgan va qabul qilingan maqsadiga bo'ysunadi. 


Xulosa
Korporatsiyalar moliyaviy siyosati mazmuni, uning iqtisodiy munosabatlardagi o’rni, moliyaviy siyosatning tarkibiy tuzilishi, korporativ tuzilmalarda moliyaviy siyosatni tashkil etishda moliyaviy menejerning o’rni hamda moliyaviy siyosatni tashkil etishda amal qilinishi lozim bo’lgan tamoyillar haqida o’rgandik. Bu jarayonda kormpaniyaning moliyaviy siyosatini tashkil etishda bajarilishi talab etiladigan bir qancha vazifalar belgilanganligi, moliyaviy siyosatni samarali olib borishda moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikaning muhimligi yaqqol namoyon bo’ldi.
Moliyaviy siyosat ko'zlangan maqsadlarga erishish va belgilangan vazifalarni bajarish uchun ko'p omilli, ko'p komponentli va ko'p qirrali moliyaviy boshqaruvni hisobga olgan holda ishlab chiqilar ekan. Bunday siyosat bo'lmagan taqdirda rahbariyat va xodimlarning xatti-harakatlari samarasiz, tartibsiz, uzoqni ko'ra olmaslikka olib keladi. Natijada, tashkilot faoliyati rivojlanish tendensiyasiga ega bo’lmasligi mumkin. Moliyaviy siyosatga e'tibor bermaslik maqsadlilikni yo'qotishga, moliyaviy menejment maqsadlarini aniq tushunishga, moliyaviy boshqaruv shakllari, usullari, vositalari va mexanizmlarini yetarli darajada baholamaslikka olib keladi. Moliyaviy siyosatning ahamiyatini korporatsiya faoliyatida uning quyidagi savollarga javobi orqali bilib oldik:
1. Korxonaning moliyaviy rivojlanishining strategik maqsadlarini qanday qilib optimal tarzda birlashtirish mumkin?
2. Aniq moliyaviy-iqtisodiy sharoitlarda belgilangan maqsadlarga qanday erishish mumkin?
3. Maqsadlaringizga erishish uchun qaysi mexanizmlar mos keladi?
4. Moliyaviy vositalardan foydalangan holda korxonaning moliyaviy tuzilmasini o'zgartirishga arziydimi?
5. Maqsadlarga erishishni qanday va qaysi mezonlar asosida nazorat qilish mumkin?
Bundan tashqari, moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida korporatsiya muqarrar ravishda quyidagi asosiy va muhim vazifalarni hal qilishi aniq bo’ldi: 

• 
  korporatsiyaning moliyaviy holatini ishonchli aniqlash va uning o'zgarishini tizimli monitoring qilish;
  
• 
  moliyaviy siyosat turini va tegishli moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikani tanlash;
  
• 
  korporatsiyani moliyalashtirish usulini tanlash.
  

Korporatsiyalar moliyaviy siyosatini keng ko’lamda o’rganish maqsadiga erishildi va kurs ishi vazifalari bajarildi.