Iqtisodiy va madaniy hayot

Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy(tax. 780-880). Ahmad al-Marvaziy-Bag’dod ilmiy maktabida faoliyat ko’rsatgan yirik astronom va matematik olim bo’lib, u «Habash al-Hosib» («Habash hisobchi») laqabi bilan tanilgan. Uning ismidagi al-Marvaziy rutbasi esa muallifni hozirgi Turkmanistonning Bayram Ali shahri yaqinidagi Marvdan ekanligini ko’rsatadi. Olimning ismi va ba’zi asarlari o’rta asr mualliflaridan Ibn an-Nadim (X asr), Ibn al-Qiftiy (1173-1248) va Hoji Xalifalar (1609-1657) tomonidan zikr etiladi. Jumladan, Ibn an-Nadim uni yuz yildan ortiq yashagan, deb ma’lumot berib, Marvaziyning yettita kitobining nomini sanab o’tagan. Ibn al-Qiftiy esa uning asli marvlik bo’lib, xalifa al-Ma’mun va al-Mu’tasim zamonida Bag’dodda faoliyat ko’rsatganligini aytadi. Olimning yashagan umrini Ibn al-Qiftiy yuz yillar atrofida, deb xabar beradi. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, Ahmad al-Marvaziy uzoq umr ko’rgan. Fan tarixiga oid bibliografik kitoblardan bu olimni 770-870 yillar mobaynida yashab o’tgan deb taxmin qilinadi. Ahmad al-Marvaziy «Zij» («Astronomik jadvallari») deb ataladigan «Damashq ziji» («az-Zij al-ma’ruf bi-d-Dimashqiy»), «Zij» (bu zij Bag’dod shahri uchun tuzilgan) va «al-Ma’munning tekshirilgan ziji» («az-Zij al-Ma’muniy al-mumtahan») asarlarining muallifidir.
Ibn al-Qiftiy al-Marvaziy «Shoh uchun zij» («az-Zij al-Shahiy») nomli yana bir kichik hajmdagi risolaning ham muallifi, deb ko’rsatgan. Lekin bu risola yuqoridaga zikr etilgan «zij»larning birortasi bo’lishi mumkin. «Damashq ziji» hozirda Istambulda saqlanmoqda.
Ahmad al-Farg’oniy (taxm. 797, Farg’ona-865, Misr). Ahmad al-Farg’oniy (to’liq ismi Abul Abbos Ahmad ibi Muhammad ibn Kasir al-Farg’oniy)-astronomiya, matematika, geografiya va boshqa ilmiy yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatgan o’zbek qomusiy olimi. Al-Farg’oniy Farg’ona vodiysining Qubo (Quva) qishlog’ida tug’ilgan. Sharqda Al-Farg’oniy, Yevropada Alfraganus (Alfraganus) taxalluslari bilan mashhur. Uning hayoti va ilmiy faoliyati to’g’risida juda oz ma’lumotlar yetib kelgan. Ahmad al-Farg’oniy hayoti, ilmiy izlanishlari va kamoloti Abbosiylar sulolasi hukm surgan, Arab xalifaligi jahonning eng yirik saltanatlaridan biriga aylanib, uning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida Movarounnahr, Xorazm va Xurosondan kelgan ko’plab mutafakkirlar muhim o’ringa ega bo’la boshlagan tarixiy davrda kechdi.
Ahmad al-Farg’oniy Xalifa Xorun ar-Rashid (786-809) vorislari al–Ma’mun (813-833), Mu’tasim (833-842) va Mutavakkil (846-861) hukmronlik qilgan davrda yashadi hamda avval Marv, so’ngra Bag’dod, Damashq va Qohira shaharlarida ilmi hay’at (falakiyotshunoslik-astronomiya), riyoziyot (matematika) va jug’rofiya (geografiya) fanlari bilan shug’ullandi hamda qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi.
Ahmad Farg’oniyning ijodiy faoliyati Bag’dodda ulug’ mutaffakir olim Al-Xorazmiy rahbarligidagi «Bayt–ul–Hikma» bilan bog’liqdir. U arab atamashunosligini paydo bo’lishi va ilmiy taraqqiyotga munosib hissa qo’shgan. Bag’dod va Damashqda rasadxonalar qurilishida shaxsan qatnashdi. Abu Rayhon Beruniyning bergan ma’lumotlariga ko’ra, al–Farg’oniyning Suriya Shimolida, Sinjor sahrosida 832-833 yillar Tadmur va ar–Raqqa oralig’ida yer meridiani bir darajasining uzunligini o’lchashda ishtirok etgan.
Ahmad al-Farg’oniyning hayoti va ilmiy hamda amaliy faoliyati to’g’risidagi eng so’nggi ma’lumot 861 yilga mansubdir. O’sha yili Abbosiy xalifa Abul Fazl Ja’far al-Mutavakkil (hukmronlik yillari 847-861) buyrug’iga binoan Nil daryosidagi suv sathini o’lchaydigan inshoot barpo etish uchun Misrning Qohira yaqinidagi Fustat shahriga keladi. Ilmiy-texnik va me’moriy jihatdan g’oyat ulug’vor bu qurilma Nil daryosining Sayyolat ul–Rod mavzesida hozirga qadar saqlanib qolgan.
1998 yil O’zbekistan Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Farg’ona shahrida Ahmad al-Farg’oniy nomi bilan ataladigan istirohat bog’i va qadimgi Quva shahrida Ahmad al-Farg’oniy haykali o’rnatildi. YUNESKO ning 1998 yildagi tadbirlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ahmad al-Farg’oniy tavalludining 1200 yilligini nishonlash to’g’risida»gi qarori (1997yil 27 noyabr)ga ko’ra alloma hayoti va ijodiga bag’ishlangan ilmiy anjumanlar badiiy, ko’rgazmalar o’tkazildi, yangi kitoblar nashr etildi, spektakllar sahnalashtirildi, filmlar suratga olindi.