Iqtisodiy va madaniy hayot

Somoniylar davlatida markaziy hokimiyat boshqaruvi tizimi. Somoniylar davlatida markaziy va viloyatlar boshqaruvi tizimi Ismoil Somoniy davrida uzil-kesil qaror topdi. Bu davlatda markaziy boshqaruv dargoh (saroy) va devon (mahkama) orqali amalga oshirilgan. Boshqaruvda amir (hukmdor)ning shaxsiy lashkari bo’lmish turk g’ulomlarining roli katta bo’lgan.
Eng obro’li, iqtidorli g’ulomlar xiyolboshi (otliq askarlar boshlig’i), so’ng xojib lavozimini egallaganlar. Amirning hamma hukm, farmoyishlarini ijro etuvchi sohibi xaros yoki amir (xaros) oliy siyosiy hokimiyatni boshqargan.
Davlat siyosati va mafkura islom diniga asoslangani uchun Somoniylar davlatida ham xalifalik boshqaruv tartiblarini takrorlovchi, ayni vaqtda esa mahalliy turkiy xalqlarning davlatchilikdagi tarixiy an’analarini o’zida mujassam qilgan davlat boshqaruv tizimi shakllantirildi.
Somoniylar saroyida ham devonboshilar, mirzaboshilar, miroxo’rlar va boshqa mansablar mavjud bo’lgan. Markaziy boshqarma 10 ta devondan iborat bo’lgan. Devonlarning eng kattasi vazir devoni hisoblanib, boshqalari unga bo’ysungan.
Davlat daromadlari va xarajatlarini boshqarib turuvchi oliy moliyaviy amaldor-mustavfiy devoni (xazinador) muhim o’rin tutgan.
Devoni rasoil yoki devoni insho ham katta nufuzga ega bo’lib, u ba’zan devoni umidulmulk deb atalgan. Bu devon davlatning rasmiy xarajatlarini tuzib beruvchi maxsus markaziy mahkama edi. Armiyani boshqaruvchi mahkamaga Devoni shurat rahbarlik qilgan.
Mamlakatning aloqa xizmati esa Devoni barid tasarrufida bo’lgan. Muhtasib devoni esa savdogarlarning toshu tarozisini, narx-navo hamda fuqarolarning mafkurasi, shuningdek, shahar hunarmandlari mahsulotlarining me’yorlarini belgilash va ularning sotilishi ustidan nazorat qilish bilan shug’ullangan.
Mushriflar devoni saroy ish boshqaruvchisi sifatida xazina mablag’larining qanday sarflanishi jarayonini kuzatgan.
Qozilik devoni-adliya ishlari, vaqf devoni-masjid va madrasalarning vaqf xo’jaliklari bilan shug’ullangan. Mamlakat viloyatlari esa mahalliy hokimlar (kadxudolar) va raislar tomonidan boshqarilgan. Har bir viloyatda maktubod va axborot devonidan tashqari, barcha devonlarning vakillari bo’lgan.