Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

14 

 

Geografiya  fanining  tamoyillaridan  yana  biri 

ekologik

  yondoshuvdir. 

Ekologiya  o'zining  tub  mohiyatiga  ko'ra,  organizmlarning  ichki  o'zaro  va  tashqi 

muhit  bilan  aloqadorligini  anglatadi.  U  bu  jihatdan  geografik  dunyoqarashning 

mazmuniga  ham  ancha  mos  keladi.  Sababi,  geografiyada  barcha  voqea  va 

hodisalar  o'zaro  hamda  tashqi  muhit  bilan  hududiy  munosabatda  ko'riladi.  Shu 

bois, ekologiya ma'lum ma'noda geografiyaga juda yaqindir. Shuning uchun bo'lsa 

kerak, ba'zi olimlar bu ikki tushunchani ma'nodosh sifatida ishlatganlar. Masalan, 

chikagolik  X.Berrouz  «Inson  ekologiyasi  yoxud  geografiya»  nomli  maqolasini 

(1923-y.)  yozgan  edi.  Bu  yerda  geografiyadagi  komplekslilik  tamoyili  ekologik 

dunyoqarashga  o'xshab  ketadi.  Har  ikkisida  ham  o'zaro  uyg'unlikda  qarash, 

mushohada yuritish talab etiladi. 

Ekologik  tamoyil,  ayniqsa,  ishlab  chiqarishni  ijtimoiy  va  hududiy  tashkil 

etish  shakllari,  xususan,  mujassamlashuv  bilan  uyg'unlashib  ketadi.  Masalan, 

qancha  ishlab  chiqarish  mujassamlashuvi  yuqori  bo'lsa  (korxona  yirik  yoki 

korxonalar  majmui  bir  joyda  ko'p  bo'lsa),  ekologik  vaziyat,  odatda,  buning  aksi 

bo'ladi.  Demak,  bu  yerda  «rivojlangan»  degan  tushuncha  ko'p  hollarda  ekologik 

nosog'lom ma'nosi bilan yonma-yon turadi. 

Iqtisodiy  va  ijtimoiy  geografiyaning  yana  bir  prinsipi 

demosentrizm

  yoki 

antroposentrizmdir.  Chunki,  barcha  hududiy  iqtisodiy  munosabatlar  asosida  eng 

avvalo  inson  –  moddiy  va  ma'naviy  boyliklarni  yaratuvchisi  va,  ayni  paytda, 

ularning  iste'molchisi  turadi.  Qolaversa,  tarix,  jamiyat  tarixi  ham  insonsiz 

bo‘lmaydi.  Bundan  tashqari,  dastavval,  sof  tabiiy  ma'noga  ega  bo'lgan  ekologiya 

tushunchasi  ham  industriyalashtirish  va  urbanizatsiya  tufayli  sotsial  va  inson 

ekologiyasiga aylanmoqda. 

N.N.Baranskiy  insonsiz  geografiyaga  bor  vujudi  bilan  qarshi  va  «Insonni 

unutibsiz!» deb xitob qilar edi. Chindan ham ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining 

markazida  inson  turishi  kerak.  Biroq,  inson  avvalgidek,  faqat  ishlab  chiqaruvchi 

---