Iqtisodiy talimot doc

Asosiy tushuncha va iboralar

A.Smit; "Xalqlar boyligi"; mehnat taqsimoti; "iqtisodiy odam"; egoizm; "ko`rinmas qo`l"; "muomalaning buyuk g`ildiragi"; qiymatning mehnat nazariyasi; sinflar; ishlab chiqarish omillari va daromadlar to`g`risidagi nazariya; unumli va unumsiz mehnat; milliy boylik va Smit

175
dogmasi; iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari; mutlaq afzallik nazariya- lar.

Nazorat va mulohaza uchun savollar

1. 
   Klassik iqtisodiy maktabning Angliyada vujudga kelishi qanday ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarda ro`y berdi?
   
2. 
   Sanoat to`ntarilishi bilan bog`liq bo`lgan siyosiyijtimoiy va iqti- sodiy o`zgarishlar nimalardan iborat?
   
3. 
   A.Smitning bosh iqtisodiy asari qachon yozib tugallandi va undagi asosiy iqtisodiy g`oyalar nima? Olimning tadqiqot metodologiyasi nimaga asoslanadi?
   
4. 
   Nima uchun A.Smit manufaktura ishlab chiqarishining mafkurachisi bo`lib qoldi?
   
5. 
   Mehnat taqsimotining ustunlik tomonlari nima va kamchiligi ni-
   

mada?

6. 
   A.Smitning pul, qiymat, daromadlar, ish haqi, kapital va takror
   

ishlab chiqarish to`g`risidagi ta'limotlariga qisqacha izoh bering.

7. 
   "Smit dogmasi" nima? Uning kamchiligi nima?
   
8. 
   "lassez faire" va "ko`rinmas qo`l" tamoyillari nimani anglatadi?
   
9. 
   Xalq boyligi qanday omillarga bog`liq?
   
10. 
    Nochor ahvolga tushgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun nima qilmoq kerak?
    
11. 
    Mutlaq afzallik prinsipi nimadan iborat?
    

Otang bozor, onang bozor.
Maqol.

8. BOB. D.RIKARDO, J.B.SEY, T.MALTUS VA BOSHQALARNING IQTISODIY TA'LIMOTLARI (3-bosqich)

1. D.Rikardoning iqtisodiy ta'limoti

Ingliz klassik iqtisodiyotining mashhur namoyandasi David Ri- kardo (1772-1823) Petti va Smitning iqtisodiy g`oyalarini yanada rivojlan- tirdi. U Londonda sohibkor dallol yahudiy oilasida tug`ildi, 14 yoshidan otasiga yordamchi bo`ldi. Ikki yil Amsterdamda (Gollandiya) savdo mak- tabida ta'lim oldi. Yoshligidayoq birjadagi qulay operatsiyalar

176
tufayli katta boylik to`pladi (1793-1812). Boyigach, tabiiy fanlar bilan, keyinchalik siyosiy iqtisod bilan shug`ullandi. U matematika, fizika, ximiya va biologiyani mustaqil o`rgandi. D.Rikardo dastlab birja dalloli, keyinroq matematika o`qituvchisi bo`ldi, ikki marta sherif (politsiya boshlig`i) etib saylandi, 1819-1823 yillarda Angliya parlamentining a'zosi edi. Parlament minbaridan o`zining ilg`or iqtisodiy fikrlarini tarqatish maqsadida foydalandi, erkin savdoni talab etdi, proteksionizm va pul muomalasi sohasidagi davlat siyosatini tanqid qildi.
Tarixiy manbalarga qaraganda, D.Rikardo 1799 yilda kurortda A.Smitning "Xalqlar boyligi..." asarini ko`rib qoladi va unda bu fanga ishtiyoq paydo bo`ladi. Bu fan bilan mashg`ulot uning uchun asosiy sohaga aylanadi. U hammani qiziqtirgan eng asosiy muammolarga javob berishga harakat qildi. U jamiyat moddiy boyligi o`sishi uchun ijtimoiy ishlab chiqarish va taqsimotning qanday sharoitlari eng qulay va optimal degan masalaga to`xtaladi. D.Rikardo yagona iqtisodiy konsepsiya asosida pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, yer rentasi, xalqaro mehnat taqsimoti to`g`risida funadamental fikrlar berdi. Iqtisodchi J.S.Mill bilan do`stona munosabatda bo`lgan.
Smitdan keyinroq yashagan D.Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to`laroq tushundi, uning fikrlari nisbatan teran bo`lib, klassik iqtisodni nihoyasiga yetkazdi; u sanoat davrining iqtisodchisi edi. Uning dastlabki "Oltin ajdahosi to`g`risida uch xat" (1809 y.) va boshqa asarlari pul va pul muammolarini tahlil qilishga bag`ishlandi. Millning tazyiqi bilan 1817 yilda uning asosiy asari bo`lgan "Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi" chop etildi. 1824 yilda yozilgan "Milliy bank tuzishning rejasi" asari esa uning vafotidan keyin bosilib chiqdi.
Rikardo umrining oxirgi 4 yilini Angliya parlamenti a'zosi sifatida o`ziniig iqtisodiy g`oyalarini amalga oshirish uchun sarfladi. Parlamentda "non qonunlari"ni bekor qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirish, erkin savdo va erkin matbuot, yig`ilishlar erkinligini qo`llovchi nutqlar bilan chiqqan. 1821 y. u tomondan siyosiy iqtisod klubi tashkil etilgan.
Tadqiqot predmeti sifatida "daromadlar taqsimotini boshqaruvchi qonunlarini aniqlash"dan iboratidir. Ishlab chiqarish (moddiy ne'matlar)
177
sohasida yuzaga keladigan daromadlar taqsimlanishining obyektiv qonunlarini aniqlash bosh vazifadir.
U Smitning g`oyalarini qo`llash bilan birga uni to`ldirdi va qarshi fikrlarni ham ilgari surdi. U kapitalistlar va ishchilarning manfaatlari bir- birlariga qarama-qarshi ekanligini ochib berdi, ma'lumki Smitda bu manfaatlar bir edi, Rikardo yer egalarining manfaati ishchi va kapitalistlarnikiga qarshi deb uqtiradi.
Rikardodagi bu o`zgarishlarga tarixiy, iqtisodiy va sotsial omillar mavjud, ulardan eng muhimi shuki, XVIII asr oxiri va XIX asrning boshlarida Angliyada sanoat to`ntarilishi ro`y berdi va bu jarayon asosan nihoyasiga yetkazildi. Oqibatda Angliya ko`p yillar davomida "dunyo fabrikasi" nomini oldi, sanoat ayniqsa tez o`sdi, ishchilar soni ortdi, shaharlar ko`paydi, lekin mehnatkashlarning qashshoqlanishi va ekspluatator sinflarning boyishi kuchaydi, ya'ni differensiatsiya yuz berdi. Mashina sanoatining rivoji tufayli ish kuni 12-13 soatgacha uzaydi, mehnat sharoiti esa yomonlashdi, ishchilar mashinaning qo`shimcha qismiga aylandi, xalq ommasi kurashga otlandi, ludditlar (mashina sindiruvchilar) harakati kuchaydi, fabrikalarga o`t qo`yildi. Ammo, sanoat inqilobi davrida proletariat hali yagona, uyushgan sinfga aylanmagan edi. Kapitalizm esa rivojlanayotgan tuzum edi, burjuaziya-sohibkorlar ham feodalizm qoldiqlariga qarshi chiqib, progressiv rol o`ynagan edi.
Demak, Rikardo Angliyada sanoat inqilobi davrining iqtisodchisi sifatida maydonga chiqdi (Smit esa manufaktura davrining iqtisodchisi edi). Rikardo shular tufayli iqtisodiy ta'limotni yuqoriroq pog`onaga ko`tardi.
Tadqiqot usuli sifatida tabiiy tartib konsepsiyasi olinadi va mamlakat boyligi sifatida ishlab chiqarishning fizik hajmlarini ko`paytirish deb hisoblanadi. Buning uchun esa erkin raqobat va iqtisodiy liberalizmning boshqa prinsiplarini qo`llash darkordir. Masalan, mamlakatga erkin oziq-ovqat kiritish ("non qonunlari"ga qarshi) daromad normasini kamaytirmay va yer rentasini uncha oshirmagan holda kapital jamg`arishni o`stirishga olib keladi deb hisoblaydi.
A.Smit kabi D.Rikardo ham mantiqiy abstraksiya usulini ham keng qo`llagan.
Rikardoning asarlari iqtisodiyot fanining predmeti va me-todini aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodologiyasini amaliy ishlab chiqishda muhim rol o`ynadi. Uning fikricha, jamiyatning sinfiy tuzilishi uning iqtisodiy faoliyatida hal qiluvchi o`rinni egallaydi. Siyosiy iqtisodning asosiy vazifasi "yr mahsuloti" (ya'ni milliy daromad va milliy boylik)ni
178
uch asosiy sinf o`rtasidagi taqsimoti qonunlarini aniqlashdan iborat. Bu taqsimot ishlab chiqarish sharoiti va manfaatlaridan kelib chiqishi kerak edi va bu Rikardoning yutug`i edi, ammo uning xatosi shuki, u taqsimot usulini moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish usuli bilan bog`liq qilib qo`ygan. U mantiqiy abstraksiya metodidan foydalandi, ijtimoiy fanlarda aniq fanlarning usuli, ayniqsa, ilmiy deduksiyani keng qo`lladi. U o`z konsepsiyasi asosiga qiymat qonunini, ya'ni tovarlarning qiymatini sarflangan mehnat bilan aniqlashni qo`ydi. Faqat bir omil - "Mehnat" qiymatining asosida yotadi, deb yozadi olim. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar shu qonunga qanchalik mos kelishkelmasligini o`rgandi. Rikardo kapitalizmni jamiyatni tashkil etishning yakkayuyagona tabiiy va abadiy shakli deb o`ylagan.
Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning xulosalariga, garchi ularni qisman rad etsada, suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning ikki faktori: iste'mol va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o`rgandi (masalan, nonni yeyish va sotish mumkin). Foydalilik (iste'mol qiymati) almashuv qiymatining zaruriy sharti, ammo uning o`lchovi bo`la olmaydi. Barcha tovarlarning almashuv qiymati (ba'zi hollar bundan mustasno, masalan ilgarigi rassomlarning kartinalari, noyob vino) va ularni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflari va chiqimlari bilan aniqlanadi. Almashuv qiymati har doim nisbiy bo`lib, boshqa tovar yoki pulning ma'lum miqdorida o`z aksini topishi tufayli Rikardo absolut qiymat ham bo`lishi kerak, degan masalani qo`ydi. Bu qiymat substansiyasi mehnatdagi mehnat miqdoridir. Almashuv qiymati absolut qiymat ro`yobga chiqa oladigan zaruriy va yagona mumkin bo`lgan shakldir. Lekin Rikardo bu g`oyani umrining oxirida tugallanmagan asarining "Absolut va nisbiy qiymat" bobida bergan, ya'ni fikr mantiqiy oxiriga yetkazilmagan. Marksning fikricha, Rikardo qiymatni faqat miqdoriy tekshirdi, tarixdan tashqarida o`rgandi, ya'ni mehnatni qiymat bilan yaraluvchi mahsulotning tabiiy xususiyati va bu jarayonni barcha ijtimoiy tuzumlarga xos deb o`yladi.
Rikardo Smitning g`oyalarini to`ldirdi. Agar Smitning g`oyasi bo`yicha qiymat oddiy tovar ishlab chiqarishda sarflangan mehnat bilan aniqlansa, kapitalistik ishlab chiqarishda bu qiymat realizatsiya qilinadigan daromadlardan iborat edi. Rikardo qiymatni aniqlashda sarflangan mehnatdan foydalandi. Rikardo ish haqining tovar qiymatiga ta'sirini rad etdi. Masalan, deydi u, agar mehnat unumdorligi oshmay turib ish haqi ko`tarilsa, bundan tovar qiymati o`zgarmaydi. Boshqa sharoitlar o`zgarmagan holda, bu holat tovar bahosiga ham ta'sir etmasligi kerak,
179
faqat ish haqi va tovar bahosidagi foyda o`rtasidagi nisbatni o`zgartirishi mumkin. Kapitalistlar erkin raqobat sharoitida ish haqi o`sishini bahoga ko`chira olmaydi va foydaning bir qismidan mahrum bo`lishga majbur. Bu qoida katta ijtimoiy-siyosiy xarakterga ega, chunki Smit ishchilarning ish haqini oshirish uchun kurash befoyda, negaki ish haqi oshsa, baholar ham oshadi, degan fikrda bo`lgan (real daromad o`zgarmaydi). Ish haqi oshganda baholar o`zgarmaydi, kapitalistlarning foyda normasi kamayadi.
Rikardo Smit kabi qiymatning mehnat nazariyasini kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qo`llashda katta qiyinchilikka uchradi. qiymatning ishlab chiqarish bahosiga aylanish muammosiga e'tibor berdi va uni hal etishga urindi. Real hayotda kapitaldan olinadigan foyda shu kapitalning miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda normasi mo’tadillashish tendensiyasiga ega. Ammo tovarlar ularni ishlab chiqarishga sarf bo`lgan jonli mehnat sarflariga mos ravishda bir-biriga almashsa, bunday bo`lishi mumkin emas. Bu holda kapitalning organik tuzilishi (C G` Y) past bo`lgan yoki kapitali tez oborot bo`ladigan tarmoqlar boshqa organik tuzilishi yuqori bo`lgan va kapitali sekinroq oborot bo`ladigan tarmoqlarga nisbatan ustunlikka ega bo`ladilar. Birinchilari ko`proq mehnat sarflaganlari uchun tovar bahosi nisbatan yuqori bo`ladi va kattaroq foyda oladi. Ammo bunda kapital shu tarmoqlarga oqib o`tar edi va ikkinchi tarmoqlarga oqib o`tmas edi, natijada ikkinchi tarmoqlar rivojlanmasdi. Bu qarama-qarshilikni hal etish uchun Rikardo Smitning qiymat nazariyasini modifikatsiyalashtirdi (o`zgartirdi). Ammo ishlab chiqarish bahosi va o`rtacha foydani oraliq zvenolarni tahlil qilish va qiymat qonuni asosida hal etish o`rniga bu kategoriyalarni qiymat qonuniga keltirishga urinadi. Bu bosqichda Rikardo avvalgi, ish haqi tovar qiymatiga amalda ta'sir etmaydi, degan tezisidan voz kechdi. U kapital tarkibi va oborotidagi farqlar mehnatga turlicha haq to`lash tufayli qiymatga ham ta'sir etadi, degan fikrni berdi. Ammo bu g`oya mantiqiy yechimga ega emas edi.
Rikardo ish haqi, foyda va renta masalalarini yechishga katta hissa qo`shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning dastlabki daromadlari masalasiga e'tibor berdi. U mehnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) hisoblab, mehnatning bozor bahosi (ish haqi) tabiiy baho bo`ladi va shu atrofda o`zgaradi; tabiiy baho deganda ishchi kuchining qiymatini tushungan. Rikardo masalaga tarixiy an'analar asosida yondashishga urinsa ham mehnatning tabiiy bahosini jismoniy minimumga tenglashtiradi. Masalan, nonning bahosi va ish haqining pul miqdori o`rtasida bevosita bog`liqlik bor,- deydi u, - agar nonning bahosi oshganda ish haqi o`zgarmasa, ishchilar och qoladi va o`limga mahkum etiladi.
180
Rikardo Maltus kabi (bu olimning fikrlari quyida beriladi) ishchilarning haqlari ochlik darajasida ushlab turilishi kapitalizmga xos qonun emas, barchaga tegishli tabiiy qonunlar tufaylidir, deydi. Ma'lum qulay sharoitlardagina ishlab chiqarish kuchlari aholi o`sishini ta'minlay oladi va ishchilar kam haq olganliklaridan norozi bo`lmasliklari kerak, degan fikr ilgari suriladi. Rikardo qo`shimcha qiymatni uning konkret shakllari - foyda, ssuda foizi, renta sifatida tahlil etadi.
Ishchi o`z mehnati bilan ish haqi sifatida oladigan miqdordan ko`proq qiymat yaratishi o`z-o`zidan ravshan, deydi u. Ammo uni ish haqi va foyda nisbati, ya'ni ishchining qancha olishi va kapitalistga qancha qolishi qiziqtiradi. U qiymat strukturasi va tovar bahosini aniqlaganda "Smit dogmasi"dagi xatoga yo`l qo`yadi, ya'ni doimiy kapital S ning yangi mahsulotdagi hissasini inkor etadi. Tovar qiymati ish haqi va foydadan iborat bo`lganligi sababli, foyda ish haqiga teskari proporsional va unga bog`liq. Foyda amalda qo`shimcha qiymat sifatida qaraladi. Rikardo foydaning yer rentasini to`lagandan keyingi holatni o`rganadi. Undan tashqari foyda avans qilingan kapital miqdoriga proporsional deb hisoblaydi. U foyda normasining pasayish tendensiyasiga alohida e'tibor berdi. U buning bosh sababi kapitalizmga xos narsa bo`lmay, tabiiy omildir, degan. Foyda normasining pasayishi oxir-oqibatda kapital jamg`arilishining kamayishiga olib kelishi mumkinligi uni tashvishga solgan. U kapital deb ishlab chiqarish vositalari va kapitalistning ishchilarga ish haqi sifatidagi harajatlarni tushungan. U kapitalni natura holda va tarixdan tashqari tushungan. Uningcha, ibtidoiy ovchi va baliqchi kapital egasi bo`lgan (bu albatta xato fikr).
Rikardo yer rentasini tahlil qilishda muhim yutuqlarga erishdi. U renta nazariyasini qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib tekshirdi. Rentaning manbayi yerning qandaydir saxiyligi emas, balki ma'lum mulkiy munosabatlar sharoitida yerga qilinadigan mehnatdir, deb hisobladi. Yer resurslari cheklangan bo`lib, unumdorligi va joylashuvi turlicha bo`lgan yerlar ishlanishi tufayli qishloq xo`jaligi mahsulotlarining qiymati yomon uchastkalardagi mehnat sarflari bilan aniqlanadi. Bunday yerlar sohibkorga o`rtacha foyda beradi va renta bermaydi. Nisbatan yaxshi yerlarda foyda o`rtacha normadan yuqori bo`ladi, ana shu ortiqcha foyda renta sifatida yer egasi tomonidan olinadi. Yomonroq yerlar xo`jalik hisobiga jalb etilishi orqali yer egalarining oladigan rentasi o`z-o`zidan ortadi, vaholanki ular biror ish qilmaydi, sarfxarajat ham qilmaydi.
Rikardo bu yerda differensial renta hosil bo`lishini ko`rsatib berdi. U xususiy mulkchilik sharoitida yomon yerlar ham ma'lum renta keltirishi
181
mumkinligini inkor etdi. Lekin shunday renta bor, u absolut renta bo`lib, uni Marks va boshqa olimlar atroflicha o`rganganlar.
Rikardo pul va pul muomalasi masalalariga katta e'tibor qildi. U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatga ega bo`lgan tovar deb qaragan. Pul qiymati unga sarf qilingan mehnat bilan aniqlangan. Rikardo pulning xususiyati shuki, u alohida tovar, boshqa tovarlarning qiymat o`lchovi va muomala vositasi sifatida harakat qiladi, deydi. U qog`oz pullarning miqdorida muomalada bo`lgan tovar massasi qiymatiga mos (ya'ni proporsional) bo`lishi kerak, ortiqchasi bank tomonidan iste'moldan chiqarilishi zarur, deydi.
Ammo, u o`zining bosh asarida bu konsepsiyadan chekinadi, avval pullarning ichki qiymati bor, deb gapirgan bo`lsa, keyinroq u pulni texnik vosita deb izohladi va pulning miqdoriy nazariyasini ishlab chiqa boshladi. Uning fikricha, muomaladagi pulning miqdori turlicha va erkin bo`lishi mumkin, pulning qiymati esa muomala sohasida belgilanadi va uning miqdoriga bog`liq bo`ladi. Rikardo erkin savdo tarafdori bo`lgan, u merkantilistlardan farqli ravishda tovar ishlab chiqarish tovar kiritishdan ortiq, ya'ni eksport kam va import ko`p bo`lishidan, mamlakatdan oltin chiqib ketishidan xavfsirashga hojat yo`q, deydi, chunki erkin import avtomatik ravishda oltin muomalasi va baho o`zgarishini tartibga soladi, shuning uchun iqtisodiy tanglik ta'minlanishiga yordam berishiga Rikardoning ishonchi komil edi.
Rikardo Angliyaning tashqi aloqalari iqtisodiyotda katta rol o`ynashini alohida o`rgandi. U birinchilardan bo`lib ayrim tovarlarni ishlab chiqarishdangina emas, balki mamlakatlar o`rtasida ham xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning foydaliligini isbotlab berdi. Bunda nisbiy afzallik tamoyil mavjudligini ishlab chiqdi. Bu tamoyil universalroq bo`lib, A.Smitdagi mutlaq afzallik prinsipo` (yuqorida berilgan) xususiy hal sifatida qabul qilinadi. Bu prinsipga ko`ra ayrim mamlakatlar ma'lum tovarlarni ishlab chiqarishda ayrim qulayliklarga ega bo`ladi va kam harajat sarf qiladi. Bunda tabiiy va iqlimiy omillar ham katta rol o`ynaydi (mutlaq ustunlik). Ma'lum tovarlarni ishlab chiqarish bu mamlakat uchun boshqa mamlakatlardagiga nisbatan qulayroq bo`lishi mumkin. Mamlakatlari tabiiy, texnologik va madaniy farqlari tufayli ishlab chiqarish xarajatlari turlicha bo`ladi. Ixtisoslashuv hatto qoloq davlat uchun ham qulayroq bo`ladi, masalan O`zbekiston uchun paxta, Braziliya uchun kofe kabi.
Erkin savdo avvalo ingliz sohibkorlari manfaatlariga mos tushsa ham, u paytda bu g`oya prinsipial jihatdan ham progressiv edi. Bu savdo
182
siyosati "fritrederlik" bo`lib, "proteksionizm"dan prinsipial farq qiladi. Xalqaro savdoni belgilovchi omillar nimadan iborat? Nima uchun ma'lum bir tovarlar eksport qilinadiyu, boshqalari import qilinadi? Tashqi savdo ishlab chiqarish va iqtisodiy taraqqiyot uchun nimalar beradi? degan savollarga javob beriladi. Shunday misol keltiriladi: Shotlandiyada uzum vinosi qilish mumkin, ammo mehnat sarflari juda yuqori bo`ladi, bu yerda suli yetishtirish qulay, uni esa Portugaliya vinosiga almashgan ma'qul, chunki vinoni qilishga u yerda kam xarajat sarflanadi. Albatta, bu eng oddiy misol.
Rikardo bu masalaga ancha prinsipial yondashdi. Agar Shotlandiyada ham suli, ham vino kam chiqimlar bilan ishlab chiqarilsa ham, bu mamlakatda suli bo`yicha vinoga qaraganda ustunlik ko`proq, chunki chiqimlar nisbati va almashuv proporsiyalari hisobga olinganda bu davlat uchun faqat suli yetishtirish nisbatan qulay, Portugaliya uchun esa vino chiqarish foydalidir. Bu nisbiy chiqimlar yoki nisbiy ustunlik tamoyilidir. U bu tamoyilini qiymatning mehnat nazariyasida ham isbotladi va uni raqamlar yordamida ko`rsatib berdi. Xuddi shunga o`xshash misol mato to`qish sohasida Angliya va Fransiya misolida taqqoslangan. AQSH va Braziliya solishtirilganda don va kofe ishlab chiqarish afzalligi ko`rinadi. Bu misollardan shu narsa ko`rinadiki, nisbiy ustunlik mavjud bo`lsa, ixtisoslashuv va almashuv ikkala mamlakat uchun ham foydalidir. Bundan mamlakatlar o`rtasida xalqaro mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi zarurligi kelib chiqadi. Rikardo bo`yicha ishlab chiqilgan tovarlarni realizatsiya qilish kapitalistik xo`jalik uchun prinsipial muammo bo`la olmaydi. U ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi mumkin emas, kapitalistik sistema uchun bu jiddiy xavf tug`dirmaydi, degan fikrda edi, chunki talab va taklif doimo mos tushadi. Smit kabi Rikardo ham kapitalizm sistemasining qarama-qarshiligini tushunib yetmadi. Chunki bu davrda hali inqirozlar yo`q edi, faqat 1825 yilda birinchi bor ana shunday inqiroz ro`y berdi (asar ancha oldin yozilgan).
Rikardoning 1815 yilda yozilgan "Nonga bo`lgan past bahoning kapital foydasiga bo`lgan ta'siri to`g`risidagi tajriba" nomli pamfletida sinflarning iqtisodiy munosabatlari va kapitalizm rivojlanish nazariyasi qisqa, ammo lo`nda tarzda bayon etilgan. Uning asosiy xulosalari quyidagilardan iborat: agar iqtisodiyot rivoji o`z holiga qo`yilsa, aholining o`sishi va kam unumdor yerlarga ishlov berishga o`tilishi tufayli qishloq xo`jaligi mahsulotlarining bahosi oshib boradi. Buning barcha foydasi yer egalari bo`lgan lendlordlarga o`tadi. Vaholanki kapitalga bo`lgan foyda normasi pasayadi. Bundan esa ishchilar ham ziyon ko`radi, chunki ularning
183
mehnatiga talab pasayib boradi. Xo`sh, bu tendensiyaning oldini olish mumkinmi? Xususan, xorijdan arzon don import qilish kerak, demak, bundan "Non qonunlari"ni bekor qilish kerak degan xulosa chiqariladi (Angliyada non va donga yuqori baho qo`ygan maxsus qonun bor edi, uni "Non qonunlari" deb atalardi, bu qonunlar 1830 yilda to`la bekor qilindi). Rikardo parlament a'zosi sifatida doim erkin savdo uchun kurash olib bordi. Tarix bu g`oyaning to`g`riligini amalda isbotladi.

18. 
    asrning oxirida (1789-1794 yillar) G’arbiy Yevropadagi eng yirik burjua inqilobi Fransiyada ro`y berdi. Bu inqilob mamlakatdagi feodal munosabatlarga to`la barham berdi va kapitalizm (bozor)ning tez rivoji uchun yo`l ochib berdi, ammo bu o`zgarishlar tekis va ravon amalga oshmadi. Sanoat to`ntarilishi mashina industriyasini boshladi. Kapitalistik munosabatlarning bir qancha pozitiv tomonlari bilan birga anchagina negativ oqibatlari ham ko`rina boshladi. Ana shunday sharoitda klassik maktab vakillari yaratgan ta'limotlarni har tomonlama to`ldirish va qayta ko`rib chiqishga kirishildi, bu jarayon Fransiya, Angliya va AQSHda XVIII asr oxiri - XIX asr 1-yarmida ro`y bera boshladi. Bu davrdagi ta'limotlarga xos xususiyat shu ediki, ularda barcha iqtisodiyot kategoriyalari to`laligicha emas, balki qisman, ya'ni ularning ayrimlari olinib, tadqiq qilindi. Fransiyada Sey, Bastia, Angliyada Maltus, Senior, AQSHda Keri va boshqalar klassik iqtisodiy maktabni qayta ko`rib chiqish, uni to`ldirish, zamonga moslash istaklari bilan o`ziga xos ta'limotlaryoyo yuzaga kela boshladi. 1-bosqich V.Petti va P.Buagilber, 2- bosqich A.Smit va D.Rikardo nomlari bilan bog`liq bo`lsa,bu davrni klassik maktab evolutsiyasining uchinchi bosqichi sifatida qarash mumkin.
    

2.