Iqtisodiy talimot doc

21.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi. Savdo-sotiqning marjinalistik nazariyalari

Hozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo`lsa, ularning tabiiy iqlimiy sharoitlari nihoyatda turli-tuman. Ularning aholisi, xo`jalik faoliyati, turmush tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an'anaviy sharoit taqozosi tufayli har bir mamlakatda o`ziga xos xo`jalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish bo`lgan kartoshka, makkajo`xori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Xuddi shunday yo`l bilan o`zaro bog`lanish, savdo- sotiq, madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. Ayniqsa, xalqaro savdo munosabatlari bu borada yetakchi o`rinni egallaydi va iqtisodiy ta'limotlarda ham bu sohada muhim yutuqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy integratsiya dastlab savdo sohasida keng tus olgan.

Xalqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqtisodiyoti allaqachon milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bu borada bir qancha iqtisodiy ta'limotlar ham mavjud. Ular klassik, neoklassik va neokeynschilik nazariyalarida o`z aksini topgan. Ayniqsa, XIX-XX asrlardagi iqtisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill, A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner, G.Xaberler, G.Jonson, P.Samuelson va boshqalar bu sohada barakali ijod qildilar.
A.Smit tomonidan mutloq afzallik prinsipi ishlab chiqilgan, unga ko`ra, eng kam xarajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidi va aksincha.
Klassik iqtisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo`lib mehnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas(A.Smit fikri), balki xalqaro ko`lamda ham obyektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi.Olimning fikri shundan iboratki, prinsipial jihatdan qaralsa, har bir
362
davlat o`ziga kerakli barcha narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqtisodiy jihatdan qanchalik to`g`ri, degan savol tug`iladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat ma'lum bir mahsulotlarni ish- lab chiqarishda ixtisoslashadi va nisbiy afzallikka, ustunlikka ega bo`ladi. Masalan, Shotlandiyada suli, Portugaliyada faqat vino ishlab chiqarish samaraliroqdir, chunki sarf-xarajatlar miqdori eng kam bo`lgan sohani rivojlantirish afzaldir. Bunda albatta, tabiiy sharoit, an'analar, tarixiy ta- jriba, yer, suv, inson resurslari, xalqning mentaliteti va boshqalar hisobga olinishi kerak. Masalan, musulmon davlatlarida cho`chqachilikni rivojlan- tirish haqida so`z ham bo`lishi mumkin emas va boshqalar.
Solishtirma xarajatlar prinsipi ham barcha mamlakatlar uchun te- gishlidir va qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish muammosi hal etilganda hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha "mustaqilligi" uchun kurash e'lon qilinganda bu omil albatta yax- shi o`rganib chiqilishi maqsadga muvofiqdir.(D.Rikardo ta'limoti yuqori boblarda to`la berilgan).
Neoklassik, ya'ni "sof" iqtisodiyotni targ`ib etuvchilar xalqaro mehnat taqsimotining rivoji va savdo sharoitlarining o`zgarishi sabablarini aniqlashni bosh vazifa qilib qo`yganlar, ammo ular savdo almashuvida pul mexanizmi yo`lini inkor etadilar. R.Xarrot, F.Maxlup, K.Kurixara kabi neokeynschilik tarafdorlari esa xalqaro savdoning pul mexanizmiga alo- hida e'tibor beradilar, shu bilan bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimoti, bay- nalmilal qiymat, baholar nisbati deyarli e'tiborga olinmaydi.
"Sof" ta'limot tarafdorlari fikricha, jahon bozorida "mukammal raqobat" mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyat- larga ega; taklif doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansi o`zini-o`zi tartibga solish prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushunti- rishda ular uzoq muddatli rejalarda "savdo sharoitlari" industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga o`zgarmoqda, deb o`ylamoqdalar va buni yer unumdorligining pasayib borishi degan qonun bilan bog`lamoqdalar. Ular tovar eksporti va importining fizik hajmlari o`sishini hisobga olmagan holda xalqaro savdo rivoji tendensiyalari agrar xom ashyo yo`nalishidagi davlatlar iqtisodiyoti tashqi savdo pozitsiyalari yax- shilashuviga olib kelmoqda, demoqdalar. Xalqaro savdoning neokeyn- schilik ta'limoti vakillarining fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda ko`proq tovar ishlab chiqarishga intilgani sababli mehnat va kapital bilan bandlikning to`la emasligi tufayli ko`proq eksport qilishga va kamroq im- port qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo o`zini-o`zi tartibga soluvchi jarayon bo`la olmaydi, aksincha tovar eksporti kapital chiqarish
363
bilan rag`batlantirilishi kerak, import esa proteksionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu choralar umummilliy manfaatlarga mos kelar emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta'limotlarda E.Xeksher, B.Olin (Shvetsiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan "ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti" nazariyasi (modeli) tipik hisoblanadi. Ularning fikricha, har mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta'minlanmaganligi bilan, demak har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan xarakterlanadi. Ayrim mamlakatlarda
mehnat asosiy omil (boshqasidan son jihatdan ko`p) bo`lsa, uning narxi kapital va yerga nisbatan past baholanadi; kapital mo`l bo`lgan mam- lakatda u boshqa ikki ishlab chiqarish omiliga nisbatan arzon bo`ladi. Har bir mamlakat o`zining ustunligini realizatsiya qilishga intiladi, jahon bozo- riga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon bo`lgan yo`l bilan tayyorlangan tovarlar ko`proq chiqariladi. Bunday ishlab chiqarish ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha davlatlar o`ziga qulay va foydali bo`lgan xo`jalik tar- moqlarini rivojlantirib, qulay sharoit bo`lmagan boshqalaridan voz ke- chadi. Bu nazariya ishlab chiqarishning chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro ixtisoslashuvning yagona mezoniga asoslanadi. Shu sababli jahon savdosi uyg`un (garmonik) jarayon deb qaraladi. Bunda jahondagi real shart-sharoitlar to`la hisobga olinmaydi, masalan o`z davrida mustamlaka egasi (metropoliya) bilan koloniyalar o`rtasidagi munosabatlarni hech ham uyg`un deb bo`lmaydi. Iqtisodi yuksak davlat bilan qoloq mamlakatlar o`rtasidagi aloqalarda ham garmoniya bo`lishi amri mahol. Lekin kela- jakda ideal shakl sifatida bu xodisa ro`y berishi mumkin.
60-yillarda texnologik xarakterdagi yangi xalqaro mehnat taqsimoti konsepsiyalari paydo bo`ldi. Bular orasida eng yaxshi ma'lum bo`lgani "tovar hayotining sikli" nazariyasidir, uning mualliflari amerikalik iqtiso- diyotchilar G.Xofbauer, R.Vernon, M.Pozner va boshqalar hisoblanadi. Uning asosini qayta ishlash sanoatidagi xalqaro mehnat taqsimoti tashkil etadi. Sanoatda paydo bo`ladigan texnologik jihatdan har bir yangi mahsu- lot kirish, eksponent o`sish, sekinlashuv va tugash siklini o`tadiki, bu tartib ishlab chiqarishga joriy etish, kengayish, kamolot va eskirish jarayoniga to`g`ri keladi (jami 5 stadiya). Ishlab chiqarishni joriy etish fazasida yangi mahsulotni tayyorlash asosan yuqori rivojlangan ilmiy-texnik bazaga va bozorda shu mahsulotning raqobatbardoshlig`ini sinovchi sharoitning mavjudligiga bog`liq. O`sish va kengayish fazasi uchun industrial bazaning quvvati bilan belgilanadigan mahsulotni ommaviy ravishda ishlab chiqar-
364
ishni tashkil etish xarakterlidir. Yetuklik, kamolot fazasida mahsulot ishlab chiqarish soddalashib, ommaviy tus oladi. So`nggi (eskirish) fazasi mazqur mahsulot o`rnini qoplovchi yangi takomillashgan mahsulotning paydo bo`lishi bilan bevosita bog`liq, undan tashqari avvalgi mahsulotga talab ham keskin kamayadi. Shunday texnologik jarayon mavjud namunaviy mamlakat sifatida AQSH misol qilib keltiriladi. Xalqaro mehnat taqsi- motining rivoji esa boshqa mamlakatlarning Amerika iqtisodiyotiga texnologik qaramligi asosida shakllanishi tasavvur
etiladi.
Ilmiy - texnik progressi bilan bog`liq iqtisodiy qarashlar ingliz iqtisodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan. Uning modeli bo`yicha texnika progressi neytral, mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi guruhlarga bo`linadi. Texnika progressi oqibatida ishlab chiqarish va iste'mol xalqaro savdoga neytral, ijobiy va salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin.