Iqtisodiy statistika

Ishlab chiqarish jarayonida YalM, rezidentlar tom onidan tovarlar va xizm atlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo'shilgan qiym atni xarakterlaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lish jarayonida YalM, ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida taqsim lanadigan birlam chi darom adlarni ifodalaydi.
Daromadlardan foydalanish jarayonida YalM, milliy iqti­ sodiyot sektorlari tom onidan oxirgi iste’mol va jam g 'arish sum m alarini, tovar va xizm atlarning sof eksportini ifodalaydi. Shularga asoslanib, Y alM hajmini uch xil usulida aniqla­ nadi: ishlab chiqarish usuli, oxirgi foydalanish usuli va
taqsim lash usuli.
YalMni ishlab chiqarish usulida hisoblash
Bu usulning m ohiyati shundaki, unda Y alM ga barcha ishlab chiqarish birliklari — rezidentlar (firmalar, kom paniya- lar, aksioner jam iyatlari va boshqa korxonalar va xo'jalik subyektlari)ning yalpi qo'shilgan qiymat hajmlari yig'indisi va m ahsulotga va im portga bo'lgan sof soliqlar yig'indisi (m ahsulotga soliqlardan subsidiyalar ayriladi) sifatida q ara­ ladi. Yalpi qo'shilgan qiym at hajmini aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarish hajm idan (yalpi m ahsulot ko'rsatkichi kabi) oraliq iste’m ol hajm i ayriladi. Bunda oraliq iste’m ol sifatida joriy ekspluatatsion xarajatlar (materiallar, xom ashyo, yo- qilg'i, energiya, yarim fabrikatlar va h.k.) va ko'rsatilgan xizm atlar uch u n to 'lo v lar (transport, reklama, yuridik va h.k.
xizm atlar)ning yig'indisi sifatida qaraladi.


Yalpi ishlab chiqarish ko‘rsatkichini hisoblashda har bir tarm oqning o'ziga xos xususiyatini e ’tiborga olish shart. Bu- ning uchun barcha tarm oqlar to ‘rtta guruhga bo‘linadi:
1) Bevosita moddiy n e’m atlarni ishlab chiqaruvchi tar­ m oqlar.
2) Savdo bilan shug‘ullanuvchi tarm oqlar.
3) Bozor xizmatlarini ko‘rsatuvchi tarm oqlar.
4) N obozor xizmatlarni ko‘rsatuvchi tarm oqlar.
Birinchi guruh tarm oqlarning yalpi ishlab chiqarishga, m asalan, sanoatda, joriy davrda ishlab chiqarish tayyor m ahsulotlar, yarim fabrikatlar, tugallanm agan ishlab chiqa- rishning davr oxiridagi hajm idan davr boshidagi hajm ini ayir- gandan qolgan qismi va ko‘rsatilgan sanoat xarakteridagi xizm atlar qiymatlari kiritiladi. Boshqa ishlab chiqaruvchi tarm oqlarda ham shunga o ‘xshash.
Ikkinchi savdo bilan shug‘ullanuvchi tarm oqlar yalpi ish­ lab chiqarish savdo ustamasi hajmi bilan o ‘lchanadi. Savdo ustam asi sotilgan mahsulotlarning sotib olish va sotish ba- holari orasidagi farqdan tashkil topadi (qo'shilgan qiymat u ch u n to 'langan soliqlardan tashqari).
Uchinchi guruh bozor xizmatini ko‘rsatuvchi tarm oqlar (banklar, sug‘urta kompaniyalari va h.k.)ning yalpi ishlab chiqarish xizmatlarni sotishdan tushgan tushum lar yig‘indisiga teng.
To‘rtinchi guruh nobozor xizm atlarini ko‘rsatuvchi ta r­ m oqlar yalpi ishlab chiqarish (boshqarish, m udofaa, grantli ta ’lim va h.k.) — bu tarm oqlarni asrash bilan bog‘liq bo‘lgan joriy xarajatlarning yig‘indisiga teng.
M illiy iqtisod bo'yicha yalpi ishlab chiqarish yuqorida qayd etilgan to ‘rt guruh tarm oqlar institutsion birliklari yalpi ishlab chiqarish yig‘indisidan tashkil topadi. Bunday
hisoblangan yalpi ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan tovar


va xizm atlar yig‘indisini ham o ‘z ichiga oladi. Joriy davrda yangidan ishlab chiqarish hajm idan oraliq iste’mol hajm i ay- irib tashlanadi.