Iqtisodiy statistika

Budjctdagi korxonalar davlatning m a’muriy boshqaruvi tizimiga qarashli m a’lum vazirliklar tarkibiga yoki mahalliy boshqaaiv organiga kiradi. Ular davlat hisobiga subsidiya- lashtiriladi, korxona rahbarlari davlat organlari tom onidan tayinlanadi va ularning xodimlari davlat xizmat.chilari safiga kiritiladi.
Davlat korporatsiyalari bozor iqtisodiyoti davriga eng ko‘p uchraydigan korxonalar bo'lib, ular o'zining faoliyatida davlat organi elementlari bilan birga tijorat korxonalari ele- mentlarini ham o'zida saqlaydi. Davlat korxonalarining tijo­ rat faoliyatining iqtisodiy asosi bo'lib davlat fondlari, aksi- yador kapitali va kapitallashtirilayotgan foyda hisobiga tashkil etilgan xususiy kapital hisoblanadi. Bunda yana qarzga olin­ gan kapital, bank krditlari va boshqa moliyaviy tashkilotlar kreditlaridan foydalaniladi. Ularning mahsulotlari va xizmat- lari chegaralangan bahoda sotiladi, bunda zarar к о 'rib ishlay- digan korxonalarga subsidiyalar beriladi. Shuning uchun ularning rentabellik darajalari va samaradorlik ko'rsatkichlari xususiy firmalamikidan farq qiladi.
Aralash korporatsiyalar aksionerlik jamiyatlari va m a’suliyati cheklangan o'rtoqlik jamiyatlari sifatida tashkil topadi; ularning aksiyalari ham davlatga, ham xususiy qo'yuvchilarga tegishli bo'ladi. Aralash korporatsiyalar ak- sionerli jamiyatlari haqidagi qonunga asosan faoliyat yuritadi- lar, yuridik shaxs hisoblanadilar, davlat korporatsiyalariga
qaraganda ko'proq mustaqillikka ega bo'ladilar. Ularning


xo‘jalik faoliyati xuddi xususiy firmalaridagi tadbirkorlik, tijo­ rat asosida amalga oshiriladi va hosil bo'lgan dividendlarni ham davlat, ham xususiy aksiyadorlar oladilar.
Yuqorida qayd etilgan korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy formalari ideal hisoblanmaydi, ular o'z faoliyatida ham ijobiy, ham salbiy tomonlarga ega. Masalan: davlat korxonalari re­ surslarni to‘piash, sanoat bazaviy tarmoqlami rivojlantirishdagi qulayliklar bilan bir qatorda, monopollashuv va byurokra- tizimda qiynaladilar, samaradorligi past, raqobatbardoshligi bo'sh, bozor talablariga asta-sekin moslashadi. Shu va boshqa kamchiliklar davlat korxonalarini 1980-yillarda G 'arb mam- lakatlari so'nra Sharqiy Yevropa, Rossiya va boshqa mamlakat- larda ularni barchasini xususiylashtirish jarayoni amalga oshirildi.
Yana, misol tariqasida jamoat tadbirkorligini olib qaray- lik, uning talabgorlari juda ko'p. Uning ijobiy tom onlari bi­ lan birga, korxona imkoniyatlarini chegaralaydigan, xohlan- gan iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga erishishga kafolat beril- maydi. Masalan, ularda ish haqining ortishi, har doim ham oxirgi natijalar bilan solishtirilmaydi. Natijada jam g'arish fondi kamayadi, iqtisodiy o'sish va ITT to'xtab qoldi, davlat- dan imtiyozlar va dotatsiyalar olishga majbur bo'ladi.