Iqtisodiy statistika

4-§. Faoliyat turlarining tarmoq klassifikatsiyasi

Statistika oldida iqtisodiyotning tarkibini tashkil etuvchi elementlarini baholab berish vazifasi turadi. Shu masalani hal qilish uchun milliy hisoblar tizimi iqtisodiy faoliyat nati­ jalarini ikkita belgi bo'yicha guruhlaydi: tarmoqlar va sektor- lar bo'yicha.

Bir xil yoki bir-biriga o'xshash faoliyat olib boaivchi ish­ lab chiqarish birliklari yig'indisi iqtisodiyotning torm og'ini tashkil etadi.
Bir yerda joylangan, bir xil faoliyat bilan shug'ullanuvchi yoki asosiy ishlab chiqarish faoliyatiga qo'shilgan qiymatning ko'proq ulushi to'g'ri keluvchi korxonalar yoki korxona bo'limlari yig'indisi tormoq deb ataladi.
Tarmoqlar klassifikatsiyasi xalqaro andozasi (TKXA) — bu iqtisodiy faoliyat turlarini klassifikatsiyalash bo'lib, uni BMTning statistika komissiyasi ishlab chiqqan va tas- diqlagan, 1990-yilda e’lon qilingan. TKXA ko'p bo'g'inli qilib ishlagan bo'limlar, bo'limlar osti, guruhlar va sinflardan tashkil topgan.


TKXA tarkibi (1990-y. e’lon qilingan)


Guruhlar soni
^Seksiyalar Shu jumladan, darajaga qarab ^Jami I II III ^IV
bo'Iim bo‘Iim bo'Iim ^{bo‘lim
Jami: 526} 17 60 159 ²⁹⁰
Shu jumladan:
^{A Qishloq xo'jaligi, ov-} 18 1 2 6 9
lash va o'rmonchilik


^В Baliqchilik 4 1 1 1 1
^{с Tog‘-коп sanoat i} 28 1 ^{5 10} 12
^D Qayta ishlovchi sanoat 210 1 23 61 125
^{Е Elektroenergiya, gaz} 11 1 ^{2 4} 4
va suv ta’minoti
^F Qurilish 12 1 1 5 5
^G Chakana va ulgurji 50 1 3 ¹⁷ 29
savdo, avtomobillarni, mototsikllar, xo‘jalik buyumlari, shaxsiy buyumlarni ta’mirlash
^Н Mehmonxona va 6 1 ^{1 2} 2
restoranlar
^{I Transport, ombor} 33 1 ^{5 10 17}
xo‘jaligi va aloqa
^{J Moliyaviy vositachilik} 21 1 ^{3 5 12
К} Ko‘chmas mulk bilan 54 1 ^{5 17 31}
operatsiyalar, ijara va tijorat faoliyati
^L Davlatni boshqarish 13 1 1 ^{3 8}
va mudofaa, majburiy ijtimoiy sug‘urtalash
^М Ta’lmi 11 1 1 4 5
^N Sog‘liqni saqlash va 11 1 ^{1 3 6}
ijtimoiy xizmatlar
^О Boshqa kommunal, 36 1 4 9 22
ijtimoiy va shaxsiy xizmatlar
^Р Xususiy uy xo'jaligi 4 1 ^{1 1 I}
yonlangan xizmat ko'rsatish


_Q Eksterritorial tash­ 4 1 1 ^{1 1}
kilotlar va organlar


Tarmoq klassifikatorining ko'p darajali bo'lishi, mehnat taqsimotining har xil darajada bo'lishi va milliy iqtisodiyot- larda mehnatni turli xil tashkil etilishi bilan bog'liq.
Bo'lim va guruhlar quyidagilarni e’tiborga olgan holda tuzilgan:
— ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar harakteriga qarab (jismoniy tarkibi, ishlab chiqarish darajasi);
— ulardan foydalanish darajasi;
— ishlab chiqarishni tashkil etish;
— homashyo turi;
— qayta ishlash, ishlab chiqarish texnologiyalari.
Sinflarni shu sinfga qo'shilgan birliklar ishlab chiqargan mahsulotlarning asosiy qismini e’tiborga olgan holda belgila- nadi.
XATK xalqaro andozalar uslubiyoti bo'yicha solishti- rishni istovchilarga mo'ljallangan. Bunda mamlakatning XATK milliy klassifikatsiyalar bilan mos kelmay qolishi mumkin. Lekin milliy klassifikatsiyalarni qayta guruhlash natijasida XATKga mos kelishini nazarda tutish lozim.
Masalan, O'zbekiston Respublikasida hozirgi vaqtda iqti­ sodiy faoliyat turlarini umumdavlat klassifikatori qo'llanilm oqda, u respublikaning xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistikaga o 'tish dasturi asosida ishlab chiqilgan.
Rossiya Federatsiyasida iqtisodiy faoliyat, mahsulot va xizmat turlari umumrossiya klassifikatori qo'llanilmoqda. Rossiyada, shuningdek, xalq xo'jaligi tarmoqlari klassifikatsi­ yasi ham qo'llanilmoqda, unda ishlab chiqaruvchi tarm oqlar
va xizmat qiluvchi tarmoqlar bir-biridan ajratilgan.


Umumrossiya iqtisodiy faoliyatlar klassifikatsiyasining vazifasi quyidagilardan iborat:
— xo'jalik yurituvchi subyektlar, ular amalga oshirayotgan xo'jalik faoliyati turlari asosida guruhlangan;
— M HT prinsiplari asosida iqtisodiyotni makroiqtisodiy modellashtirish masalalarini hal qilish uchun;
— statistik ma’lumotlarni xalqaro almashishda ularni sol- ishtirish imkoniyatini yaratish lozim.