Iqtisodiy geografiya

Aholisi va mehnat resurlari.

Har bir mamlakatning sotsial-iqtisodiy holatiga demografik vaziyat bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu jihatdan MDH davlatlari uchun xos bo’lgan demogrfik xususiyatlarini ochib berish alohida ahamiyatga ega.

26-jadval

MDH davlatlarining aholisi soni (ming kishi hisobida)

Davlatlar	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Ozarbayjon	7178	7297	7368	7431	7487	7535	7574	7625
Armaniston	3574	3649	3722	3742	3753	3766	3781	3794
Belorussiya	10261	10281	10346	10367	10345	10312	10284	10250
Gruziya	5464	5463	6447	5433	5417	5416	5424	5431
Qozog’iston	16793	16964	16986	16942	16679	16544	15993	15745
Qirg’iziston	4422	4484	4502	4463	4483	4545	4607	4665
Moldaviya	4367	4359	4348	4353	4348	4334	4320	4241
Rossiya Federatsiyasi	14854 3	14870 4	14867 3	14836 6	14830 6	14797 6	14750 2	14710 0
Tojikiston	5358	5570	5571	5704	5786	5884	5970	6065
Turkmaniston	3714	3809	4254	4361	4450	4567	4628	4688
O’zbekiston	20708	21207	21703	22192	22562	23007	23444	23872
Ukraina	51944	52057	52244	52144	51728	51334	50894	50479
MDH	28233 5	28384 4	28516 4	28546 4	28533 6	28530 0	28542 1	28497 4

Jadval ma’lumotlarining tahlili shuni ko’rsatdiki, MDH davlatlarining aksariyatida 1991-1998 yillar mobaynida aholi sonining o’sishi emas, balki kamayishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Ayniqsa, Ukrainada aholi shu davr davomida 1,5 mln kishiga, Rossiyada esa 1,44 mln. kishiga kamaygan. Bunday holat Gruziya, Qozog’iston, Belorus va Moldova Respublikalarida ham yuzaga kelgan.
Rossiya, Ukraina va Belorus Respublikalari uchun bunday demografik vaziyat aholini tabiiy kamayishi hisobiga ro’y bergan bo’lsa, boshqa respublikalarda esa ko’proq migratsiya hisobiga yuzaga kelmoqda.
MDH davlatlarida 100 dan ortiq millat va elat yashaydi, shulardan 50% xristian diniga va 40% esa islom diniga mansub. Eng ko’p taro’algan millatlarga – rus, ukrain, o’zbek, belorus, qozoq, tatar, ozarbayjan, gruzin va boshqa millat vakillari kiradi.
Rossiya Federatsiyasi aholisining soni bo’yicha dunyoda to’rtinchi o’rinda turadi - Xitoy, Hindiston, AQShdan keyin. Aholi soni 1998 yil ma’lumotlariga qaraganda 147 mln. kishiga yetdi. 1982 yilda aholi soni 140 mln. kishi bo’lgan. 17 yil ichida aholi soni 7 mln.ga ko’paygan, xolos.
Mamlakatda sodir bo’layotgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vaziyat albatta demografik jarayonlarga ta’sir ko’rsatmasdan qolmaydi.
Ayni paytda, Rossiyadagi tabiiy ko’payish har 1000 kishiga minus 5 ta kishini tashkil qilmoqda, chunki har 1000 kishiga hisoblanganda 9 bola tug’ulsa, 14 kishi hayotdan kuz yummoqda. Bunga sabab, Rossiya hududida sodir bo’layotgan urushlar, terrorizm, ijtimoiy vaziyatning murakkabligi, shu bilan birga 1 yoshga to’lmagan bolalar o’limining yuqori darajada ekanligidir. 1997 yilda bu mamlakatda har 1000 tug’ulgan chao’aloo’dan 1 yoshga to’lmasdan 18 tasi nobut bo’lgan. Tabiiy ko’payishdagi bunday vaziyat avvalambor, mamlakatda aholining depopulyatsiya jarayonining chuo’urlashishiga olib kelmoqda. Depopulyatsiya jarayoni faqat rus millatiga taaluqli bo’lib qolmasdan, balki mamlakatning boshqa qismlarida yashovchi har xil millat va dinlarga mansub aholi uchun ham xos bo’lib qolmoqda.
Har yili Rossiya aholisi 700-750 ming kishiga kamaymoqda, agar bunday xol davom etadigan bo’lsa, yaqin 20 yil ichida aholining 50 mln. kishiga kamayishi ehtimoli bor.
Vujudga kelgan demografik vaziyat mamlakatda katta ijtimoiy muammolarga olib kelishi muqarrardir, ya’ni aholining mehnatga layoqatli qismining kamayishi, mehnat resurslari bilan ta’minlanish muammosi, aholining yosh tarkibida «keksa» yoshdagi aholining ko’payishi va boshqalar.
Ayni paytda, Rossiya Federatsiyasining Davlat Dumasida yuzaga kelgan demografik vaziyatni bartaraf etish maqsadida yangi demografik siyosat ustida ish olib borilmoqda. Yangi demografik siyosat yosh oilalarni ijtimoiy himoyalashga, onalarni bolalariga qarash davrida moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash va boshqa tadbirlarni o’z ichiga olgan. So’nggi yillarda Rossiyada aholining migratsiyasi ham ko’paygan, tashqi migratsiya hisobiga mamlakat aholisining soni yiliga o’rtacha 3-5 mln kishiga ko’paymoqda.
Aholining joylashuviga keladigan bo’lsak, uning o’rtacha zichlik ko’rsatkichi Rossiya bo’yicha 8,2 kishini tashkil qiladi, aholining 4/5 qismi Yevropa qismida
joylashgan (Ural bilan). Shahar aholisi 71%ni tashkil qiladi. Eng yirik millioner shaharlari - Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Ekaterinburg va boshqalar.
Rossiya Federatsiyasi - eng ko’p millatli davlat. Ayni paytda uning tarkibida 100dan ortiq millat va elat vakillari yashaydi. Rus millatiga mansub aholi, aholining 4/5 qismini tashkil qiladi.
Mehnat resurslari bilan ta’minlanish ko’rsatgichi bo’yicha Rossiya hududlarini 3 guruhga bo’lish mumkin.

1. 
   Mehnat resurslari bilan juda yaxshi ta’minlangan rayonlar. Bularga mamlakatning Yevropa qismidagi barcha iqtisodiy rayonlar kiradi - Markaziy, Volga-Bo’yi, Ural, Volga-Vyatka va boshqalar. Mehnat resurslarining o’sishi birinchidan, tabiiy o’sish hisobiga bo’lsa, ikkinchidan, migratsiya hisobiga amalga oshmoqda.
   
2. 
   Mehnat resurslari bilan o’rtacha ta’minlangan rayonlar - bularga Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayoni kiradi. Bu rayonda yuqori darajadagi tabiiy o’sishning mavjudligi mehnatga layoqatli aholi sonini ko’payishini ta’minlaydi.
   
3. 
   Mehnat resurslari yetishmaydigan hududlar, bu asosan Sibir va Uzoq Sharq rayonlaridir. Iqlim sharoitining og’irligi, aholini siyrak joylashganligi mehnat resurslari muammosini keltirib chiqargan. Mehnat resurslari bu yerda asosan migrantlar bilan to’ldiriladi. Rossiya Federatsiyasida mehnat resurslarini xalq xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha taqsimlanishini ko’radigan bo’lsak, uning 40% ortiq qismi sanoatda band ekanligini bilamiz.
   

Ukraina respublikasining o’ziga xos demografik xususiyatlariga, aholini zich joylashganligi, mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlanganligi, shahar aholisi ulushining yuqoriligi va boshqalar kiradi.
Hozirgi paytda Ukraina aholisining soni 50,7 mln.ga yetgan bo’lib, MDH davlatlarida bu ikkinchi ko’rsatkichdir. (Rossiyadan keyin). Aholining o’sish dinamikasini ko’radigan bo’lsak, uning soni 1940 yilda - 41,3 mln. 1950 yilda - 36,6 mln., 1959 yilda - 41,9 mln., 1970 - 47,1 mln., 1980 yilda - 50,1 mln., 1997 yilda esa - 50,7 mln. kishiga teng bo’lgan. Bunday tendentsiyaga avvalambor urbanizatsiya darajasining, aholi madaniy va ma’lumot ta’limiy darajasining, ayollar bandligini ifodalovchi ko’rsatkichlarning yuqoriligi bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Aholi o’sishining asosiy manbai tabiiy o’sish, har 1000 ta kishiga minus 5 taga teng. Respublikada har 1000 ta kishiga 10 ta bola tug’iladi, 15 ta kishi esa o’ladi (1998 yil ma’lumotlari).
Ukraina aholining zich joylashganligi bilan ajralib turadi. har bir kv. kmga o’rtacha 78 kishi to’g’ri keladi. Aholining 63% shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari - Kiev, Xarkov, Odessa va boshqalar.
Belorus Respublikasi aholisi sonining dinamikasiga Ulug’ Vatan urushi katta ta’sir ko’rsatgan. Agar 1940 yilda aholi soni 9046 ming kishi bo’lsa, 1950 yilda - 7709, 1960 y. - 8143, 1970 y. - 9002, 1980 y. - 9744, 1997 yilda esa 10,3 mln.
kishiga teng bo’lgan. Respublika uchun xos tabiiy o’sish past darajadagi tug’ilish va past darajadagi o’lim bilan belgilanadi. Tabiiy ko’payish har 1000 taga minus 4 tani tashkil qiladi. Mamlakatda 1998 yilda har 1000 ta kishiga 9 bola tug’ildi va 13 kishi vafot etdi.
Aholining zichligi har bir kv. kmga 43 kishini tashkil etadi. Aholining aksariyat qismi shaharlarda yashaydi.
Mehnat resurslari yuqori malakaliligi va sanoat tarmoqlarida ustun tarzda bandligi bilan ajralib turadi.

4.