Iqtisodiy geografiya

27-jadval Rossiya Federatsiyasida elektroenergiya ishlab chiqarish (mlrd. kVt/s.)¹

	YILLAR
	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996
JAMI	1082	1068	1008	957	876	860	847
Shu jumladan
Issiqlik st.	797	780	715	663	601	583	583
GES	167	168	173	175	177	177	155
AES	118	120	120	119	97.8	99.5	109

¹ Rossiyskiy statisticheskiy ejegodnik –M., 1997. – S. 344

Ayni davrda, Rossiya Federatsiyasida elektroenergetika tarmog’ida chuqur, iqtisodiy inqiroz kuzatilmoqda. Bunday vaziyat, avvalambor tarmoqning aksariyat fondlarning eskirganligidan, qayta ta’mirlash ishlarini sust olib borilishidan, ishlab chiqarish quvvatlarining pasayishdan kelib chiqqan.

Ayniqsa, Shimoliy Kavkaz va Uzoq Sharq rayonlarida elektroenergetika inqirozi ancha muammolarni vujudga keltirmoqda.
Mamlakatda eng katta va ahamiyatli elektrostantsiyalarga Kanakova GRESi, Kostroma GRESi, Zain GRESi, Perm GRESi va Nazarovsk GRESlari kiradi. Ayni paytda Rossiyada 9 ta AESlari ham faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib, ularning umumiy quvvati 20,2 mln. kVtni tashkil qiladi. Rossiyada yagona energetika sistemasi shakllangan. Unga Shimoliy - g’arbiy, Markaziy, Volga-Bo’yi, Janubiy, Shimoliy Kavkaz, Ural rayonlarining yirik stantsiyalari birlashtirilgan.
Metallurgiya kompleksi. Mamlakatda 3 ta yirik qora metallurgiya bazasi shakllangan bo’lib, bularga Ural, Markaziy va Sibir metallurgiya bazalari kiradi. Ural metalurgiya bazasi zimmasiga mamlakatda ishlab chiqariladigan po’lat va cho’yanning 56% va prokatning 52% to’g’ri keladi.
Markaziy metallurgiya bazasi yosh va istiqbolli KMA (Kursk-Magnit anomaliyasi) bazasida shakllangan bo’lib - 80 mln. t. temir rudasini qazib oladi. Eng yirik metallurgiya korxonalari Novolipetsk va Novotulsk shaharlarida joylashgan.
Sibir va Uzok Sharq metallurgiya bazalari hissasiga Rossiyada ishlab chiqariladigan po’latning 15% to’g’ri keladi. Bu metallurgiya bazasi Tog’li Shoriya temir rudalari va Kuznetsk havzasi ko’miri asosida shakllangan.
Rangli metallurgiya sanoatining rivojlanishi bo’yicha Ural yetakchi o’rinda turadi. Ayni paytda bu yerda 11 ta mis ishlab chiqariladigan korxonalar mavjud bo’lib, shularning eng yiriklari - Boshqirdistonda, Karabash, Kishtim, Krasnouralsk va boshqa shaharlarda mavjud. Ushbu korxonalarda mamlakat miqyosida tozalangan misning 43%, ruxning, 65%, shuningdek oltin, kumush va kam uchraydigan metallar ishlab chiqariladi. Rossiyaning Shimoliy, Shimoliy- g’arbiy, Sibir va Uzoq Sharq rayonlarida ham rangli metallurgiya yaxshi rivojlangan.
Mamlakat mashinasozligi eng yetakchi tarmoqlaridan biri bo’lib, uning hissasiga - xalq xo’jaligi yalpi mahsulotining 1/3 qismi, ishchilar sonining 2/5 qismi va asosiy ishlab chiqarish fondlarining 1/4 qismi to’g’ri keladi. Eng asosiy tarmoqlari qatoriga og’ir mashinasozlik, avtomobilsozlik, elektrotexnika va boshqalar kiradi.
Avtomobilsozlikning asosiy markazlari: yuk avtomobillari- Moskva (ZIL), NijniyNovgorod, Ulyanovsk (UAZ)da, og’ir yuk mashinalari Tataristonda (KamAZ) - Naberejnie Chelni shahrida joylashgan.
Yengil avtomobillar - Moskva, Nijniy Novgorod, Tolyatti, Ijevskda ishlab chiqariladi. Mikrometrajli avtomobil ishlab chiqarish Serpuxovada mavjud. Avtobus ishlab chiqaradigan korxonalar esa Likino, Pavlovo va Kurganda joylashtirilgan.
Ukraina Respublikasi sanoati tarmoqlari tarkibida yoqilg’i-energetika kompleksiga kiruvchi ko’mir, neft, gaz qazib chiqarish va elektroenergiya ishlab chiqarishi katta ahamiyatga ega. Shu tarmoqlarning ichida ko’mir sanoati yetakchi o’rinda turadi. Eng katta ko’mir konlari Donetsk, Lvov-Volinsk va Dnepr bo’yida joylashgan. qazib olinadigan ko’mir kokslanuvchi ko’mirdir.
Mamlakatda ishlab chiqariladigan elektroenergiyaning 95%i issio’lik elektrostantsiyalariga to’g’ri keladi.
Ukraina hududida katta temir rudasi konlarining mavjudligi, bu yerda rivojlangan qora metallurgiya tarmoqini vujudga keltirdi. MDHda ishlab chiqariladigan temir rudasining qismi, shuncha koks va cho’yanning, po’lat va prokatning 40%i shu davlat hissasiga to’g’ri keladi. Asosiy markazlari Dnepr bo’yi, Donbass, Azov bo’yida joylashgan.
Rangli metallurgiya sanoati - alyuminiy, magniy, titan, nikel, rux va simob ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Mamlakatning mashinasozlik tarmoqida - og’ir mashinasozlik (metallurgiya zavodiga uskunalar ishlab chiqarish), transport mashinasozligi (teplovozsozlik), kemasozlik va avtomobilsozlik yaxshi yo’lga qo’yilgan. Kramatorsk, Krivoy Rog, Mariupolda og’ir mashinasozlik, Nikolaevda - kemasozlik, Lvov va Kremenchugda avtomobilsozlik korxonalari joylashtirilgan.
Sobiq Ittifoq davrida to’qimachilik sanoati ham tarkib topgan edi, lekin xom- ashyoning yetishmasligi muammosi bu tarmoqni yuqori darajada rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda.
Belorus Respublikasi sanoat tarmoqlari ichida asosan qayta ishlovchi sanoat ustun turadi. Ularga mashinasozlik, ximiya, yog’ochni qayta ishlash, yengil sanoat kabi tarmoqlar kiradi. Elektroenergetika kompleksi avval torf asosida ishlagan bo’lsa, ayni davrda Ukrainadan keltiriladigan ko’mir asosida ishlamoqda. Eng yirik elektro stantsiyalari – Belorus, Berezovsk va Smolevichesk GRESlaridir.
Belorus mashinasozligida yuqori quvvatli samosvallar ishlab chiqarish, stanoksozlik, qishloq xo’jaligi mashinasozligi shakllangan. Minskda gigant- samosvallar ishlab chiqaradigan korxonalar joylashgan (MAZ), Vitebsk shahri esa stanoksozlik markazi hisoblanadi.
Ayni davrda xom ashyo va yoqilg’ini chetdan olib kelish hisobiga shakllantirilgan bu turdosh korxonalarda katta iqtisodiy muammolar yuzaga
kelmoqda. Shuning uchun ham ko’pgina korxonalarda ishlab chiqarish sur’atlari pasaygan, ayrim korxonalar esa umuman faoliyat ko’rsatmayapti.

2. 
   Qishloq xo’jaligi. Rossiya Federatsiyasi qishloq xo’jaligi zimmasiga mamlakatda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulotning 12%i va milliy daromadning 15%i hamda, ishlab chiqarish fondlarining salkam 16%i to’g’ri keladi. Mamlakat qishloq xo’jaligi so’nggi ma’lumotlarga qaraganda - 83,2 mlrd rubl. yalpi mahsulot ishlab chiqargan. Shu jumladan, 99,0 mln t. don, 38,1 mln t. kartoshka, 12,0 mln t. go’sht, 46,9 ming t. jun va boshqa mahsulotlar yetishtirilgan. Lekin, bu yetishtirilgan mahsulot tarkibi ayni paytda aholi ehtiyojini to’liq ta’minlay olmayapti. Ichki bozor asosan import natijasida ta’minlanmoqda. Rossiyaning asosiy qishloq xo’jaligi tarmoqlari - ziroatchilik, shu jumladan - donchilik, yem- xashak va texnika ekinlarini yetishtirish, bog’dorchilik, sabzavotchilik, chorvachilik parrandachilik va boshqalardan iboratdir.
   

Mamlakatda dexqonchilik qishloq xo’jalik mahsulotlarining 40%ni yetkazib beradi. Don ekinlari Rossiya ekin maydonining yarmidan ko’pini egallagan. Bug’doy yetishtiriladigan asosiy rayonlar - Shimoliy Kavkaz, Markaziy qora tuproq, Volga-Bo’yi, Ural, Sibir rayonlari hamda, Noqoratuproq zonasidagi rayonlardir. Rossiyaning texnika ekinlariga kanop, qand lavlagi va tolali zig’ir kiradi. Markaziy, Volga-Vyatka, Shimoliy va Shimoli-g’arbiy iqtisodiy rayonlar shu ekinlarni yetishtirishga ixtisoslashgan.
Qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan yana biri - bu chorvachilikdir. qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 60%i, asosiy ishlab chiqarishning 75%i fondlari shu tarmoqqa to’g’ri keladi. Yetakchi tarmog’i - qoramolchilikdir. Rossiyada 1994 yilgi ma’lumotlarga qaraganda 49,5 mln. bosh qoramol va 19,9 mln. sigir mavjud bo’lgan. Bu tarmoq Ural, Volga-Bo’yi, G’arbiy Sibir, Shimoliy Kavkazda rivojlangan. Go’sht va go’sht-sut chorvachiligi shahar atrofi xo’jaliklarida rivojlangan. qo’ychilik ham Rossiyada yaxshi rivojlangan bo’lib, uning asosiy rayonlari - Volga-Bo’yi, Sharqiy Sibir, Ural va Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayonlaridir.
Ukraina Respublikasining qishloq xo’jaligi yuqori intensivligi va maxsuldorligi bilan ajralib turadi. Bunday holat avvalambor, unumdor qora tuproqning mavjudligi va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalashtirilganligi bilan bog’liqdir. qishloq xo’jaligida yalpi tovar mahsulot qiymati bo’yicha chorvachilik ustun turadi.
Ukraina dexqonchiligining asosini donchilik tashkil qiladi. Don ekinlari bilan ekin maydonlarining yarmidan ko’pi band. Mamlakatning tabiiy-iqlim sharoitlari bu yerda kuzgi bug’doyga qaraganda, bahorgi bug’doy yetishtirish uchun katta imkoniyatlar tug’diradi. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligida asosan bahorgi bug’doy yetishtiriladi. Don ekinlaridan esa makkajo’xori, jo’xori, dukkakli ekinlar yetishtiriladi. Ekin maydonlarining juda katta qismi texnika ekinlari - qand lavlagi, kungaboqar, kanop va tamaki bilan band qilingan.
MDH davlatlarida yetkazilib beriladigan qand lavlagining 60%dan ortiq qismi, kungaboqarning 60%i Ukrainaga to’g’ri keladi. qand lavlagi o’rmon-dasht zonasiga ekilsa, kungaboqar dasht zonasida yetishtiriladi. Ukrainada, shuningdek
uzumchilik rivojlangan. MDH davlatlari ichida u uzum yetishtirishda oldingi o’rinlarda turadi.
Chorvachilikning asosiy tarmoqlari qoramolchilik, cho’chqachilik, qo’ychilik, asalarichilik va parrandachilikdan iboratdir.
Belorus respublikasining iqlim sharoitlari bu o’lkada tabiiy o’tloqlarni vujudga kelishida va yem-xashak ekinlarini yetishtirishda katta imkoniyatlar yaratib beradi: Shuning uchun ham qishloq xo’jaligining chorvachilikka ixtisoslashganligigi bejiz emasdir. Chorvachilikning asosiy yo’nalishi sut-go’sht yetishtirishga ixtisoslashgan bo’lib, u shahar atrofida yaxshi rivojlangan. Kartoshka yetishtirish respublikaning markaziy va janubiy hududlariga to’g’ri keladi.

v) Transporti. Har bir mamlakatning transporti mahalliy va umumdavlat bozorini shakllanishida katta ahamiyat kasb qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida transportning ro’li yanada ham oshadi. Bir tomondan, transport omili korxona faoliyatining samaradorligiga ta’sir qilsa, ikkinchidan uning o’zi bozor doirasida tovar va xizmatlarning ayirboshlashishiga bog’liqdir.

Rossiya Federatsiyasida barcha suv, avtomobil, quvur, temir yo’l va havo transporti turlari rivojlangan. Bu transport turlari bir-biri bilan tutashib, transport tizimini vujudga keltiradi. Yuk va yo’lovchi aylanmasi bo’yicha Rossiyada temir yo’l transporti birinchi o’rinda turadi. Uning uzunligi 87 ming kmga, yuk aylanmasi 196,7 mlrd. t/kmga, yo’lovchi aylanmasi 253,2 mlrd. pas./kmga tengdir (1997 yilgi ma’lumotlar).
Mazkur davlatning barcha rayonlari bu transport turi bilan bog’langan. Eng yirik temir yo’l tuguni Moskva hisoblanadi. Undan 11 temir yo’l liniyasi chiqib ketadi.
Dengiz transporti ham Rossiyaning tashqi iqtisodiy aloqalarini olib borishda katta ahamiyat kasb qiladi. Bu transport turi ham rivojlangan bo’lib, mamlakatni o’rab turgan 14ta dengiz orqali bemalol chet mamlakatlari bilan bog’lab turadi. Eng yirik portlari Sankt-Peterberg, Murmansk, Vladivostok, Naxodka va boshqalardir.
Ichki rayonlarni bir-biri bilan bog’lashda daryo transporti ham katta ahamiyat kasb qiladi. Eng yirik daryo transport magistrallari - Volga-Kama, Shimoliy Dvina, Onega va Ladoga ko’llari va boshqalar.
Avtomobil transporti asosan kichik masofalarga o’rtacha yuklarni tashishga ixtisoslashgan. Rossiya hududini meridianlar va parallelar bo’yicha zich avtomobil magistrallari kesib o’tgan.
Ukraina Respublikasida transport va aloqada 7,5% aholi band bo’lib, asosiy transport turlari temir yo’l, dengiz va daryo transporti, avtomobil, quvur va havo transportlaridir. Daryo transportining asosiy arteriyasi Dnepr daryosidir. Eng yirik porti qora dengiz bo’yidagi Odessa shahridir. Hozirgi paytda bu port MDH davlatlariga ham xizmat ko’rsatmoqda, shu jumladan O’zbekistonga ham.
Belorus Respublikasi rivojlangan temir yo’l transportiga ega. Temir yo’l transporti uning hududini meridianlar va parallellar yo’nalishlarida kesib o’tadi. Shu bilan birga, uning hududidan Moskva-Minsk, Brest-Varshava va Berlin temir yo’l trassasi o’tib, uni g’arbiy Yevropa mamlakatlari bilan bog’lanishiga imkoniyat yaratgan. Shuningdek, bu hududda, xalo’aro ahamiyatga ega bo’lgan shosse
yo’llari o’tgan. Rossiya bilan g’arbiy Yevropani bog’lovchi "Drujba" neft quvuri Belorus hududidan o’tkazilgan.

5.