Iqtisodiy geografiya

17-jadval Chorvachilik mahsulotini asosiy turlarini ishlab chiqarish

Jahonda va ayrim mamlakatlarda 1998 yilda go’sht ishlab chiqarish
Butun jahon, alohida mam- lakatlar	Jami mln. t. hisobida	Aholi jon boshiga, kg	Butun jahon alohida mam- lakatlar	Jami mln. t. hisobida	Aholi jon boshiga, kg
Butun jahon	170	35	Buyuk Britaniya	3,8	65
AQSh	31	125	Yaponiya	3,8	30
Xitoy	28	25	Italiya	3,7	65
Rossiya	10	60	Avstraliya	3,6	180
GFR	8	110	Meksika	3,5	30
Fransiya	6	110	Ispaniya	3,4	70
Braziliya	6	45	Polsha	3,1	80
Argentina	4	125	Niderlandiya	3,0	200
Ukraina	4	75

18-jadval 1998 yilda jahonda va alohida davlatlarda sut ishlab chiqarish

Butun jahon, aloxida davlatlar	Jami mln. t.	Aholi jon boshiga, kg	Butun jahon, alohida davlatlar	Jami mln. t.	Aholi jon boshiga kg
Butun jahon	550	110	Buyuk Britaniya	15	265
AQSh	67	270	Niderlandiya	13	900
Hindiston	55'	65	Braziliya	13	90
Rossiya	52	350	Italiya	11	195
GFR	32	450	Kanada	8	315
Fransiya	28	490	Yangi Zelandiya	8	2400
Ukraina	24	460	Yaponiya	8	65
Polsha	16	430	Belarus	7	700
Argentina	6	200	Meksika	6	70
Avstraliya	6	370

20-jadval 1998 yilda jahonda va alohida davlatlarda tuxum ishlab chiqarish

Butun jahon, alohida davlatlar	Jami, mlrd. dona	Aholi jon boshiga	Butun jahon, alohida davlatlar	Jami, mlrd. dona	Aholi jon boshiga
Butun jahon	660	140	Niderlandiya	10	760
Xitoy	150	130	Polsha	8	230
AQSh	68	270	Ruminiya	8	350
Rossiya	48	320	Turkiya	7	115
Yaponiya	40	280	Kanada	5	230
Braziliya	19	125	Argentina	5	150
GFR	18	250	Qozog’iston	4	230
Ukraina	16	300	Vengriya	4,5	450
Fransiya	15	270	Eron	4,1	75
Meksika	14	150	Belorus	3,7	370
Buyuk	13	230	Indoneziya	12	65
Italiya	11	190	Ispaniya	10	250

Yuqorida keltirilgan jadvallardan ikki muhim xulosa qilish mumkin. Har to’rtta ma’lumotlarda ham iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning yuqori darajada joylashganligini ko’rish mumkin. Bunday holat Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlarida chorvachilikni past mahsuldorligi va ekstensivligi oqibatidir. Bu

davlatlarga jahon go’sht ishlab chiqarishni 25%, sut ishlab chiqarishni 14% to’g’ri keladi.
Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan chorvachilik mahsulotlari ham iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda yuqori darajada. Ayniqsa bu masalada unchalik yirik bo’lmagan, chorvachilik intensiv rivojlangan - masalan: Yangi Zelandiya, Niderlandiyaga o’hshash mamlakatlar alohida o’rin tutadi. Shuningdek aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi yuqori ko’rsatkichlar, chorvachilik ekstensiv rivojlangan, aholi soni kam bo’lgan davlatlarda ham kuzatiladi. Masalan: Avstraliya.
Yuqoridagi jadvallarga qo’shimcha ravishda quyidagi e’tiborga loyiq ma’lumotlarni keltirish mumkin.
Go’sht ishlab chiqarish tizimida mol va buzoq go’shti yetishtirish salmog’i 32%, cho’chqa - 39%, parranda go’shti — 20%, ot va qo’y go’shti salmog’i 9% to’g’ri keladi.
So’nggi yillarda broyler xo’jaligining Shimoliy Amerika, Yevropada intensiv rivojlanishi parranda go’shti yetishtirishni ko’paytirdi. Jahon bo’yicha uning soni 10 mlrd. dan oshib ketdi. Ayniqsa, har bir bosh sigirdan sut sog’ib olish, iqtisodiy rivojlangan davlatlarda g’arbda 3-5 ming kg, (biroq Daniya, Niderlandiya 5,8 ming kg, Shvetsiyada 6 ming kg, AQShda 6,5 ming kg. MDH davlatlarda o’rtacha 2,6 ming kg.)ni tashkil etadi.
Xalqaro chorvachilik mahsulotlari bilan savdo qilishni qiyoslashda quyidagi jadval ma’lumotlari bilan chegaralanib qolamiz. Jadvaldan ko’rinib turibdiki xalqaro savdoda yetakchi mavqeni g’arbdagi iqtisodiy rivojlangan davlatlar egallab turibdi. Bular go’sht mahsulotlarini va junni eksport hamda import qiluvchi yetakchi vazifani bajarmoqdalar. Faqatgina tirik mollar savdosida yetakchi o’rinni rivojlanayotgan davlatlar yuqori o’rinni egallaydi.

21-jadval Chorvachilik mahsulotlari va tirik mol eksport qiluvchi asosiy davlatlar

Chorvachilik mahsulotlari va tirik mol	Eksport qiluvchi yetakchi davlatlar
Mol va buzoq	Avstraliya, GFR, Fransiya, Yangi Zelandiya, Irlandiya, Niderlandiya, AQSh, Vengriya
Cho’chqa, qo’y va qo’zi, parranda go’shti; jun	Niderlandiya, Belgiya, Daniya, Kanada, Vengriya, Yangi Zelandiya, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSh, Braziliya, Avstraliya, Argentina, Urugvay, YuAR.
Yirik shohli qoramol, cho’chqalar, qo’y va echkilar	Braziliya, Argentina, Meksika, Efiopiya, Xitoy, Niderlandiya, Kanada, Avstraliya, Turkiya, Somali, Efiopiya

Asosiy tayanch iboralar

1. 
   Agrar islohatlar – yerlardan foydalanish tizimida davlat tadbirlari. Mamlakatlar va ularning tumanlarining iqtisodiy geografik sharoiti va tarixiy xususiyatlari islohatlarga katta ta’sir ko’rsatadi.
   
2. 
   Agrobiznes – foydani ko’paytirish maqsadida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish tizimida boshqarishni zamonaviy usullaridan foydalanishga asoslangan qoidalarni qo’llash. Yirik qishloq xo’jalik korxonalari ham agrobiznesda qatnashishlari mumkin, bunda ikki tomon o’rtasida qat’iy kelishuv hosil bo’ladi.
   
3. 
   Agrosanoat majmui (ASM) – mamlakatni oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi xom-ashyosi bilan ta’minlovchi tarmoqlararo xo’jalik majmui.
   

Uch tarmoqni o’z ichiga oladi:

1. 
   Qishloq xo’jaligi uchun ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi va uning moddiy texnika ta’minoti hamda xizmat ko’rsatish tarmoqlari;
   
2. 
   Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari;
   
3. 
   ishlab chiqarish, ta’minot, tayorlov va saqlash, sanoat usulida qayta ishlash va pirovard mahsulotlarni realizatsiya qiluvchi tarmoqlar;
   
4. 
   Yer rentasi – Yer egasiga vaqti-vaqti bilan ijarachi tomonidan erdan foydalanganligi uchun to’lanib turiladigan so’m miqdori.
   
5. 
   Dehqon xo’jaligi - o’z qaramog’ida bo’lgan mulk, yer va boshqa tabiiy resurslarda foydalanish asosida qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash va sotishni amalga oshiruvchi mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ekt.
   

Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar

1. 
   Dunyo qishloq xo’jaligining rivojlanish va joylashish xususiyatlari.
   
2. 
   Dunyo mamlakatlarida qishloq xo’jalikni xududiy tashkil etishning shakllari.
   
3. 
   Dunyo ziroatchiligining yetakchi tarmoqlarining joylashishi va rivojlanishi.
   
4. 
   Jahon qishloq xo’jaligining xalq xo’jaligida tutgan o’rni va ahamiyati.
   
5. 
   Jahon qishloq xo’jaligining rivojlanishi va joylashishiga ta’sir qiluvchi omillar.
   
6. 
   Jahon yer fondi va ularning materiklar bo’yicha taqsimlanishi.
   
7. 
   Jahon bozori va jahon xo’jaligining shakllanishi.
   
8. 
   Jahonning oziq-ovqat sanoati tarmoqlariga ta’rif.
   
9. 
   Dunyo chorvachiligi yetakchi tarmoqlarining joylashishi va rivojlanishi.
   
10. 
    Dunyoning turli mamlakat va mintaqalarida oziiq-ovqat muammolari va ularning echimi.
    

Adabiyotlar

1. 
   Akramov E.M., Toirov A. - «Ekonomicheskie reformi Respubliki Uzbekistan». M.: “Lyuks-ort”, 1998.
   
2. 
   Sergeev L.V. - «Mirovoy xozyaystvo i mejdunarodnoy ekonomicheskiy otnoshenie na sovremennom etapy» M.: «Noviy yurist», 1998.
   
3. 
   Lomakin V. - «Mirovaya ekonomika». M.: “Finansi”, 1998g.
   
4. 
   Maksakovskiy V.P. - «Geograficheskaya kartina mira». Yaroslavl, 1996.
   
5. 
   Rozin M.S., Volf M.B. Vasilevskie L.I. - «Sovremennoy geografiya mirovogo xozyaystva». M.: Prosveshcheniy, 1998.
   

4.