Iqtisodiy geografiya

v) Nooziq-ovqat ekinlari

Nooziq-ovqat ekinlari tarkibida paxta, tabiiy kauchuk hamda tamaki muhim ahamiyat kasb etadi.
Paxta ekin maydonlari dunyoda 35 mln. ga ni tashkil etadi. Ular asosan shimoliy yarim sharning 20⁰ va 40⁰ shimoliy kengliklari oralig’ida mujassamlashgan. Paxta tolasi ishlab chiqarish jahonda asta-sekin o’sib borib, 18
mln. t. yetdi. O’z navbatida xalqaro paxtachilikni rayonlashtirish quyidagi o’ta yirik hamda yirik rayonlarni ajratish imkoniyatini beradi.
Birinchidan, bu Sharqiy, Janubi-Sharqiy va Janubiy Osiyo bo’lib, Xitoy (4,5 mln. t.) Hindiston hamda Pokiston (1,5 mln. t. dan), Tailand asosiy ishlab chiqaruvchilar sifatida namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, MDH doirasida O’rta Osiyo va Kavkaz orti mamlakatlari bo’lib, bu yerda yirik ishlab chiqaruvchi - O’zbekiston (1,5 mln. t.) hisoblanadi. Uchinchidan, Janubi-g’arbiy Osiyo, bunda Turkiya (0,7 mln. t.), Eron, Iroq Suriya, Afg’oniston alohida o’rin tutadi. To’rtinchidan, bu Shimoliy va Sharqiy Afrika, Misr, Suriya, Efiopiya, Uganda, Tanzaniya. Beshinchidan, G’arbiy va Markaziy Afrika - Nigeriya, Kamerun, Zair. Oltinchidan, Janubiy Afrika, Mazombik, Madagaskar. Ettinchidan, Shimoliy va Markaziy Amerika, avvalo AQSh (3,4 mln. t.) hamda Meksika. Sakkizinchidan, Janubiy Amerika - Braziliya (0,7 mln. t.), Argentina, Venesuela, Peru. To’qqizinchidan, bu Avstraliyadir.
Jahon savdo shaxobchalariga har yili 5-6 mln. t., asosan o’rta tolali paxta tolasi keltiriladi. Asosiy eksportchilar –AQSh (1,7 mln.t.), so’ngra O’zbekiston, Xitoy, Pokiston, Hindiston, Afrika mamlakatlari, Paragvay, Avstraliya. Import geografiyasini asosan ikki region belgilab beradi:

1. 
   Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo (Yaponiya, Tayvan, Koreya Respublikasi, Gonkong, Tailand, Indoneziya)
   
2. 
   Yevropa (Italiya, GFR, Fransiya, Polsha, Chexiya, Slovakiya va boshqalar). Uzun tolali paxta qimmatbaho ahamiyat kasb etadi (Misr, Peru, Turkmaniston)
   

1998 yilda jahonda tabiiy kauchuk etishtirish 5,5 mln.t.ga yetgan bo’lsa, uning 90% Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari: Malayziya (1,3 mln), Indoneziya va Tailand (1,2 mln. t. dan), shuningdek, Hindiston, Shri-Lanka, Filippin hissasiga to’g’ri keladi. Gavayaning yirik plantatsiyalari shuningdek, Liberiyada ham mavjud. Mazkur ko’rsatib o’tilgan mamlakatlar ayni paytda kauchuk eksport qiluvchi asosiy mamlakatlar ham hisoblanadi.
Tamaki yetishtirish bilan dunyoda 30-35 mln. kishi shug’ullanadi, uni tarqatishdan keladigan daromaddan esa 100 mln kishi xayot kechiradi. Jahonda tamaki kukuni yetishtirish 7 mln. t. ga etdi. Uni eng ko’p etishtiruvchi mamlakatlar doirasiga Xitoy (2,7 mln.t.), AQSh, Hindiston, Braziliya va MDH mamlakatlari kiradi. Italiya, Gretsiya, Bolgariya, Turkiya, Indoneziya, Yaponiya va Kubada tamaki oz miqdorda yetishtiriladi. Sigareta ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda AQSh birinchi (700 mlrd. dona), MDH mamlakatlari ikkinchi o’rinda turadi. AQSh tamaki sanoati asosan o’z xom-ashyosi hisobiga, Yevropa tamaki sanoati esa Xitoy, Hindiston, Braziliya, shuningdek boshqa rivojlanayotgan mamlakatlardan keltiriladigan tamaki mahsuloti hisobiga rivojlanib bormoqda. Tamaki ishlab chiqarish va iste’mol qilish Yevropa va Shimoliy Amerika kabi chekishga qarshi ommaviy xarakat kengayib borayotgan mamlakatlarga nisbatan rivojlanayotgan davlatlarda tezroq o’smoqda.
Keyingi davrlarda narkotik o’simliklar hamda opium, marixuana, gashish va boshqa narkotik moddalar ishlab chiqarish sezilarli darajada ortdi. Ularni ishlab chiqaruvchi mamlakatlar tarkibida «oltin yarim oy» (Pokiston, Afg’oniston, Eron) hamda «oltin uchburchak» (Tailand, Laos, Myanma) mamlakatlari, shuningdek
Lotin Amerikasining ayrim davlatlari, asosan Kolumbiya alohida o’rin tutadi. Dunyo davlatlari tarkibida 30 dan 50%gacha bo’lgan narkotik moddalar AQSh hissasiga to’hri keladi.

4.