|
II. Uy vazifasini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash:
1. Ishlab chiqarish deb nimaga aytiladi?
2. Ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar kimlar?
3. Tabiiy resurslar deb nimaga aytiladi?
4. Kapital resurslar deb nimaga aytiladi?
5. Mexnat unimdorligiga ta’sir etuvchi omillar nimalar?
6. Mexnat taqsimotining ijobiy va salbiy tomonlari qanday?
7. Ixtisoslashuv deb nimaga aytiladi?
8. Ixtisoslashuvni cheklovchi qanday omillar bor?
III Yangi mavzu bayoni:
Ishlab chiqarish jarayoni resurslarning o‘zaro birikishi natijasida vujudga keladi. Resurs birligidan foydalanib, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori mahsuldorlik deb ataladi. Har bir korxonaning maqsadi kam resurs sarflab, ko‘p miqdorda mahsulot ishlab chiqarishdan, ya’ni mahsuldorlikni oshirishdan iborat bo‘ladi. Chunki ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi nafaqat qancha ishchi ishlayotganiga, balki qanday ishlayotganiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich mehnat unumdorligi yordamida aniqlanadi.
Mehnat unumdorligi deb vaqt birligi ichida bir birlik resursdan foydalanib ishlab chiqarilgan tovar va xizmat miqdoriga aytiladi.
Mahsuldorlik— resurs birligidan foydalanib, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Texnologiya— mahsulot ishlab chiqarishda qaysi resurslardan foydalanish, qanday usul va ketma-ketlikda ishlov berish yo‘l-yo‘rig‘i.
Mehnat taqsimoti — mahsulot ishlab chiqarish jarayonining ishchilar o‘rtasida ishni taqsimlash asosida tashkil qilinishi.
Ixtisoslashuv — biror mahsulot turini yoki mahsulotning bir qismini ishlab chiqarish bo‘yicha korxonalar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti.
Hududiy ixtisoslashuv — sharoit, an’analar, mahalliy imkoniyatlar tufayli butun bir hudud mahsulotning biror turini ishlab chiqarishga moslashuvi.
Ma’lumki, har qanday davlatda, jamiyatda iqtisodiyotning asosiy vazifasi resurslarning taqchilligi sharoitida mavjud resurslardan foydalanishning eng samarali va oqilona yo‘llarini tanlab, mamlakat fuqarolarining ehtiyojlarini to‘laroq qondirishdan iborat. Bu maqsadda iqtisodiyotning quyidagi uchta asosiy savoliga javob topish muammosiga duch kelinadi: Nima? Qanday? Kim uchun?
Bu uchta savol har qanday iqtisodiy tizim — mamlakatdagi (jamiyatdagi) xo‘jalik yuritish tizimi uchun umumiy bo‘lib, uni har bir tizim o‘zicha, turlicha hal qiladi. Tizimlar bu muammoni qanday hal qilishiga qarab an ’anaviy iqtisodiyot, bozor iqtisodiyoti, markazlashgan rejali iqtisodiyot va aralash iqtisodiyot kabi turlarga ajratiladi.
Iqtisodiy tizim — jamiyat (mamlakat) iqtisodiy hayotini tashkil qilish shakli.
An’anaviy iqtisodiyot tizimi — Nima? Qanday? Kim uchun? degan savollarga jamiyatda saqlanib kelayotgan yuz yillik an’analarga muvofiq javob beradi. Mahsulot ota-bobolardan meros bo‘lib kelayotgan usullar yordamida ishlab chiqariladi, eski urf-odatlarga ko‘ra taqsimlanadi. Bunday iqtisodiyot turi juda qadimgi bo‘lib, natural xo‘jalik paydo bolishi bilan boshlangan. Hozirda esa qoloq, butun dunyodan ajralib yashayotgan, tashqi dunyo bilan aloqa qilish va borish qiyin bo‘lgan tundra, Afrika va Amazonka chakalakzorlari, Sibir taygalari, okeanlardagi kichik orolchalarda va baland tog‘larda istiqomat qilayotgan jamoa va qabilalarda uchratish mumkin.
An’anaviy iqtisodiyot — iqtisodiyotning asosiy savollariga jamiyatdagi an’analarga asoslanib javob beradigan iqtisodiy tizim.
Bu iqtisodiy tizimda deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy korxonalar, shaxslar qo‘lida bo‘lib, barcha iqtisodiy yechimlar iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar tomonidan erkin qabul qilinadi. Nimadan, qancha miqdorda ishlab chiqarish masalasi talab va taklifga asoslangan bozor mexanizmi yordamida aniqlanadi (bu mexanizm haqida keyinroq batafsil to‘xtalamiz). Masalan, iste’molchilarda tamakini sotib olishga bo‘lgan xohish, ya’ni talab bo‘lmasa, fermer xo‘jaliklari tamaki ekmay qo‘yishadi, chunki uni hech kim sotib olmaydi va undan foyda yo‘q. Uning o‘rniga esa foydaliroq bo‘lgan don ekinlarini ekishadi va hokazo
Bozor iqtisodiyoti — xususiy mulkchilikka asoslangan, barcha iqtisodiy qarorlar erkin qabul qilinadigan, iqtisodiy ne’matlar esa bozorlar yordamida taqsimlanadigan iqtisodiy tizim
Bu iqtisodiy tizimda deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari davlat tasarrufida bo‘lib, barcha iqtisodiy yechimlar, nimani qancha miqdorda ishlab chiqarish masalasi hukumat tomonidan markazlashgan holda yechiladi. Shuningdek, bu mahsulotlarni qay tariqa ishlab chiqarish ham oldindan rejalashtirilib, markazda o‘tirgan bir guruh mutaxassislar tomonidan hal qilinadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hukumat tomonidan taqsimlanadi. Ishlab chiqarishdan olingan foyda davlat ixtiyorida qoldiriladi va u ham rejaga asosan taqsimlanadi. Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sobiq ittifoq va qator sotsialistik davlatlarda mavjud edi
Markazlashgan rejali iqtisodiyot — deyarli barcha ishlab chiqarish vositalari davlat tasarrufida bo‘lib, iqtisodiy yechimlar markazlashgan holda davlat tomonidan qabul qilinadigan va rejaga ko‘ra amalga oshiriladigan iqtisodiy tizim
Sobiq ittifoq mamlakatlarida nima sababdan ba’zi qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat mahsulotlari sun’iy ravishda arzon narxda sotilsa-da, o‘sha paytlarda zeb-ziynat bu- yumlari hisoblangan avtomobil, gilam, billur idish kabi buyumlar asossiz ravishda qimmat bahoda sotilgan?
Bu iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish resurslarining bir qismi davlat tasarrufida, qolganlari esa xususiy korxonalar va shaxslar qo‘lida bo‘ladi. Ba’zi turdagi tovar va mahsulotlar davlat tomonidan ishlab chiqarilsa, qolganlari xususiy korxonalar tomonidan ishlab chiqariladi. Shuningdek, aralash iqtisodiyotda davlat iqtisodiyotni tartibga solib turuvchi kuch sifatida qatnashadi va shu bilan bir qatorda ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy erkinligi ham ta’minlanadi. Shu bois, aralash iqtisodiyotni bozor iqtisodiyoti va markazlashgan rejali iqtisodiyotning “qorishmasi”dan iborat iqtisodiyot deb atash mumkin. Hozirda dunyoning ko‘plab davlatlarida aralash iqtisodiyot tizimi hukm surmoqda. Bunga misol qilib, Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Finlandiya, Kanada kabi qator davlatlami keltirish mumkin. Shunisi qiziqki, bu davlatlarda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi borgan sari takomillashib bormoqda
Aralash iqtisodiyot — bozor iqtisodiyoti va markazlashgan rejali iqtisodiyotning maqbul tomonlarini o‘zida mujassamlashtirgan iqtisodiy tizim.
An’anaga asoslangan iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish va taqsimlash urf-odatlar, ya’ni o‘tmishda amal qilingan usullar bilan belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
