Investitsiyalar hisobi reja xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda investitsiyalar hisobini tashkil etish

№
Xo‘jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning bog‘lanishi
Debet
Kredit
1 
Aktsiyadorlarga dividendlar hisoblandi 
8710 
6610 
2 
Dividend to‘lash manbaida daromad solig‘i hisoblandi 
6610 
6410 
3 
Hisoblangan dividendlar to‘landi 
6610 
5010-5530 
4 
Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarzlar 
hisoblandi 
8330, 8610, 
8620 
6620 
5 
Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarzlar 
to‘landi 
6620 
5010-5530 
4. Uzoq muddatli investitsiyalar hisobini yuritish tartibi 
Turli mulkchilik shaklidagi korxonalarda qimmatli qog‘ozlarning buxgalteriya hisobi 
bo‘yicha muomalalar yagona (umumiy) tamoyillar asosida amalga oshirilishi lozim. Qimmatli 
qog‘ozlarga unaltirilgan moliyaviy investitsiyalarning hisobi qimmatli qog‘ozlarning qoplanish 
muddati, ularning turi (iqtisodiy mazmuni), hisob-kitob shakllari, qimmatli qog‘ozlarni sotib olish 
uchun manba va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. 21-son BHMS«Xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlarining rejasi» ga muvofiq 
0600-"Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar" schyotida mamlakatimizda 
va undan tashqarida barpo etilgan korxonalarning qimmatli qog‘ozlarga, sho‘’ba, qaram xujalik 
jamiyatlarning hamda chet el sarmoyali korxonalarning nizom kapitali (jamg‘armasi) ga uzoq 
muddatli qo‘yilmalar (investitsiyalar) mavjudligi va harakati to‘g‘risidagi ma’lumot quyidagi 
hisob-varaqalaridan kelib chiqib umumlashtiriladi: 
0610 "Qimmatli qog‘ozlar"; 
0620 "Sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar"; 
0630 "Qaram xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar"; 
0640 "Chet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga investitsiyalar"; 
0690 "Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar". 
0610-"Qimmatli 
qog‘ozlar" schyotida aktsionerlik jamiyatlarining aktsiyalari, 
obligatsiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlari (optsion, fyuchers va boshqalar) ga uzoq muddatli 
moliyaviy investitsiyalarning mavjudligi va harakati aks ettiriladi. 
0620 - «Sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar», 0630 — «Qaram birlashmalarga 
investitsiyalar», 0640 - "Qo‘shma korxonalarga investitsiyalar" schyotlarida mos ravishda sho‘’ba, 
qaram va qo‘shma korxonalarga investitsiyalarning mavjudligi va harakati aks ettiriladi. 
Xo‘jalik jamiyati shuba xo‘jalik jamiyati deb tan olinadi, agar boshqa bir xo‘jalik jamiyati 
yoki shirkati quyidagilar tufayli xo‘jalik jamiyati tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni belgilab 
berish imkoniga ega bo‘lsa: 
- ustav fondida undan ustunlik mavqeiga ega bo‘lgan holda ishtirok etish; 
- ular o‘rtasida tuzilgan shartnomaga (masalan, boshqa jamiyat yoki shirkat 
kompaniyaning boshqaruvchisi sifatida chiqqanda ushbu jamiyatning ishlarini boshqarish 
to‘g‘risida) muvofiq; 
- boshqa imkoniyatlar (masalan, ushbu jamiyatni boshqarish organlariga bunday ta’sir 
ko‘rsatishning haqiqiy imkoni tufayli) (O’zR FKning 67-moddasi). 
Xo‘jalik jamiyatida ishtirok etuvchi boshqa jamiyat xo‘jalik jamiyatiga qarashli ovoz 
beradigan aktsiyalar (ustav kapitali)ning 20 foizidan ko‘prog‘iga ega bo‘lsa, bunday xo‘jalik 
jamiyati qaram jamiyat deb hisoblanadi (O’zR FKning 68-moddasi). 

---

Ustunlikka ega jamiyat asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatiga nisbatan ega bo‘lgan huquqlarga 
ega emas. Uning imkoniyatlari shu bilan belgilanadiki, u aktsiyalar paketining sezilarli qismining 
egasi hamda tegishli ovozlar soniga ega, qaram jamiyatning qaror qabul qilishiga ta’sir etishi 
mumkin, lekin unga majburiy ko‘rsatmalar berish huquqiga ega emas. Shuning uchun O’zR 
Fuqarolik kodeksida belgilinishicha, bunday munosabatlar sho‘’ba va asosiy jamiyatlar 
(shirkatlar) bilan bo‘lganidek, o‘zaro yoki qo‘shimcha javobgarlikni keltirib chiqarmaydi. Biroq 
aktsiyadorlik jamiyatining ovoz beradigan aktsiyalarining 20 foizidan ortig‘ini yoki mas’uliyati 
cheklangan jamiyat ustav kapitalining 20 foizidan ortig‘ini qo‘lga kiritgan xo‘jalik jamiyati 
(aktsiyadorlik jamiyati, mas’uliyati cheklangan jamiyat) bu haqdagi ma’lumotlarni belgilangan 
tartibda darhol e’lon qilishi shart. 
0690 - «Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotida kelajakda moliyaviy daromad 
olish maqsadida korxonaning davlat korxonasiga, xayriya yoki ekologiya tashkilotlariga 
investitsiyalarning mavjudligi hisobga olib boriladi. 
Bu schyotlar aktiv bo‘lib, debetidagi qoldiqlar har oyning boshiga korxona tomonidan sotib 
olingan qimmatli qog‘ozlar qiymatini ifodalaydm. Debet tomonmdagi oboroti oy davomida sotib 
olingan qimmatli qog‘ozlar qiymatini, investitsiya uchun sarflangan mablag‘lar miqdorini, kredit 
tomonidagi oborotlar hisobdan chiqarilgan sotib yuborilgan, qaytarib berilgan qimmatli qog‘ozlar 
qiymatini yoki investitsiyalarning uzilishini aks ettiradi. 
Aktivlarni investitsiyalar qatoriga qo‘shish tartibi va ularning turlari 12-son "Moliyaviy 
investitsiyalar hisobi", 8-son "Konsolidatsiyalashtirilgan (umumlashtirilgan) moliyaviy hisobotlar 
va avlod xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar hisobi" O’zbekiston Respublikasining BHMS lari 
orqali tartibga solinadi. 
Aktsiyalar, obligatsiyalar va unga o‘xshash qimmatli qog‘ozlar 0610-"Qimmatli 
qog‘ozlar" schyotining debeti bo‘yicha sotib olingan qiymatida hisobiga olinadi va qimmatli 
qog‘ozlar hisobiga olingan avvalgi schyotlari kreditida ularning hisobiga berilgan qiymatliklar aks 
ettiriladi. Korxona tomonidan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar uchun mablag‘lar 
o‘tkazilsa, lekin hisobot davrida korxonaga ularga egalik huquqini beruvchi tegishli hujjatlar 
(aktsiyalar, obligatsiyalar, boshqa korxonalarga o‘tkazilgan qo‘yilmalar, summasi guvohnomalar 
va boshqalar) olinmasa, bular 0610-"Qimmatli qog‘ozlar" schyotida alohida ko‘rsatiladi. Agarda, 
korxonalar tomonidan sotib olingan aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa shunga o‘xshash qimmatli 
qog‘ozlar to‘liq qiymati nominal qiymatidan yuqori bo‘lsa, u holda har safar ularga to‘g‘ri 
keladigan daromad hisoblanganda xarid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqi quyidagicha 
buxgalteriya yozuvlari orqali hisobdan chiqariladi: 
Debet 9690-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar», 
Kredit 0610-«Qimmatli qog‘ozlar». 
Agarda korxona tomonidan xarid qilingan obligatsiyalar va boshqa shunga o‘xshash 
qimmatli qog‘ozlarning xarid qiymati ularning nominal qiymatidan past bo‘lsa, u holda har safar 
ularga daromad hisoblanganda xarid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqning bir qismi qayta 
hisoblanadi (to‘ldiriladi) va quyidagicha buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi: 
Debet 0610-«Qimmatli qog‘ozlar», 
Kredit 9590-«Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa daromadlar». 
Qimmatli qog‘ozlarga daromad hisoblanganda (olinadigan daromad miqdoriga) 
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 
1. Obligatsiyalar uchun olinadigan foizlar: 
Debet 4830-"Olinadigan foizlar", 
Kredit 9530-"Foiz ko‘rinishidagi daromad". 
2. Aktsiyalar uchun olinadigan dividendlar:
Debet 4840 "Olinadigan dividendlar",
Kredit 9520 "Dividend ko‘rinishidagi daromad"
Qimmatli qog‘ozlarga dividend hisoblanganda, xalqaro moliyaviy hisobotlar standartlariga 
muvofiq, ikkita usuldan foydalanish mumkin: 
1. Qiymat usuli. Ushbu usul qo‘llanganda investor o‘z mablag‘inm boshqa korxonaga 

---

dastlabki qiymati bo‘yicha qo‘yadi. Uning asosiy tamoyillari shundan iboratki, investitsiyalar 
qiymati sho‘’ba tuzilmalarining moliyaviy ahvolidan qat’iy nazar o‘zgarmaydi, ulardan olinadigan 
dividendlar bosh jamiyat daromadi sifatida hisobga olinadi. 
2. Ulushbay ishtirok usuli. Bu usulni bosh jamiyat tomonidan sho‘’ba jamiyatiga sezilarli 
darajada ta’sir o‘tkazish va nazorat qilish hollarida qo‘llash tavsiya qilinadi. 
Misol. Korxona 1200000 so‘mga aktsiyalarni xarid qildi. Aktsiyalarning nominal qiymati 
1000000 so‘m. Korxona aktsiyalarning ushbu paketini 15 oydan keyin sotishni rejalashtirdi. 
Aktsiyalarning xarid narxi va nominal qiymati o‘rtasidagi farq 200000 so‘m (1200000 - 
1000000) 15 oy mobaynida teng ulushlar bilan hisobdan chiqariladi hamda korxonaning moliyaviy 
faoliyat bo‘yicha xarajatlari sifatida e’tirof etiladi (Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizomning 3.6-
bandi).