International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Fanie Lytari
University of Ioannina, Ioannina, Greece; 
[e-mail]
De nouveaux éléments à propos du travail des peintres 
de l’école crétoise en Thessalie occidentale
En Thessalie occidentale et particulièrement dans le domaine de Kalambaka et Trikala, on 
a identifié certains ensembles de peintures murales datés à la fin du 16ème siècle, qui en raison 
de certains détails iconographiques similaires, d’uniformité absolue et d’expression stylistique 
commune, constituent en un seul groupe.
Les peintres apparemment utilisent librement des compositions à partir d’un contenu riche, à 
laquelle ils avaient accès et en conformité avec les propositions et l’accord qu’ils avaient fait avec les 
donateurs de chaque église. Leur art, cependant, est fortement influencé par l’art de l’école crétoise, 
non seulement en raison de sa proximité avec les importantes peintures monumentales de Météores, 
mais il est plus que vraisemblable que les fresquistes anonymes aient appartenu à un atelier qui 
travaillait sous la direction de maitre Neophytos Strelitzas Mpathas, fils de Théophane.

---

863
Andromachi Skreka
Ephorate of Antiquities at Kastoria, Kastoria, Greece; 
[e-mail]
Νέα στοιχεία για τον τοιχογραφικό διάκοσμο της 
Παναγίας Ενορίας Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά
Στην περιοχή του Ξενία, πλησίον του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς και εντός της 
βυζαντινής οχύρωσης βρίσκεται ο ναός της Παναγίας. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της 
μονόχωρης ξυλόστεγης βασιλικής με ημικυκλική κόγχη στα ανατολικά και μεταγενέστερο πλάγιο 
νάρθηκα στα βόρεια. Άγνωστη παραμένει η χρονολογία οικοδόμησης του μνημείου, καθώς 
απουσιάζουν σχετικές πληροφορίες.
Σε άγνωστη χρονική στιγμή ο ναός υφίσταται εκτεταμένη φθορά και ανακαινίζεται πλήρως 
το Σεπτέμβριο του 1634, εκτός του ανατολικού τοίχου, με τη συνδρομή τεσσάρων αρχόντων, 
σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. Σε επόμενη οικοδομική φάση που από δεύτερη επιγραφή 
στο νάρθηκα τοποθετείται στις 25 Απριλίου 1657, προστίθεται πλάγιος νάρθηκας σε μεσοτοιχία με 
το βόρειο τοίχο του ναού, λόγω της ιδιαίτερης γεωμορφολογίας του εδάφους.
Το εσωτερικό του μνημείου διακοσμείται με τοιχογραφίες εξ΄ ολοκλήρου ή αποσπασματικά 
σωζόμενες, εκτός του ανατολικού και βορείου τοίχου του νάρθηκα που ήταν καλυμμένοι με 
επίχρισμα. Επιπλέον, στον κυρίως ναό και στο νάρθηκα είχαν προστεθεί μεταγενέστερες ξύλινες 
ψευδοροφές μετά την απομάκρυνση των οποίων αποκαλύφθηκαν και άλλα τμήματα του ζωγραφικού 
διακόσμου.
Η αρχική φάση τοιχογράφησης του μνημείου στον ανατολικό τοίχο περιλαμβάνει τις 
καθιερωμένες για την εικονογραφία παραστάσεις. Στην κόγχη του Ιερού εικονίζεται η Παναγία
Πλατυτέρα στον τύπο της Βλαχερνίτισσας με το Χριστό μέσα σε δόξα με οξυκόρυφη απόληξη. 
Στην κατώτερη ζώνη παριστάνονται οι Ιεράρχες, Ιωάννης Χρυσόστομος και Βασίλειος με την 
παράσταση του Μελισμού ανάμεσά τους. 
Στο αέτωμα του ανατολικού τοίχου ιστορείται η Ανάληψη, χαμηλότερα ο Ευαγγελισμός σε δυο 
τμήματα εκατέρωθεν της κόγχης του Ιερού και πιο κάτω ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος. Στις κόγχες 
της Πρόθεσης και του Διακονικού απεικονίζονται σε προτομή ο Χριστός της Άκρας Ταπείνωσης με 
λόγιο επίγραμμα εμπνευσμένο από τη Θεία Λειτουργία και ο αρχιδιάκονος Ρωμανός, αντίστοιχα. 
Η επιφάνεια κάτω από την κόγχη του Ιερού καλύπτεται με διακοσμητικό μοτίβο, φυτικό και 
γεωμετρικό, όπου διακρίνεται και δεύτερο στρώμα με φυτικό διάκοσμο. 
Όλες οι τοιχογραφίες αποτελούν έργο του ιδίου ανώνυμου ζωγράφου που διακρίνεται για την 
ποιότητα των τοιχογραφιών του. Κυριαρχούν οι ήρεμες μορφές με τις γλυκιές εκφράσεις, όπως στην 
απεικόνιση της Παναγίας και του Αγγέλου στην παράσταση του Ευαγγελισμού, ενώ στα πρόσωπα 
διακρίνονται εξατομικευμένα χαρακτηριστικά. Οι μορφές είναι ραδινές αποδοσμένες με έντονη 
σωματικότητα και σχετικά μικρό κεφάλι, όπως στη μορφή του αποστόλου Πέτρου στην Ανάληψη.
Η κόμμωση είναι επιμελημένη, ενώ η πτυχολογία συχνά στροβιλίζεται σε μια προσπάθεια να 
αποδώσει την κίνηση και την ένταση, όπως στον όμιλο των αποστόλων της Ανάληψης.

---

864
Το βάθος στις παραστάσεις σχηματίζουν δυο ζώνες σε ανοιχτό πράσινο και μαύρο χρώμα. 
Το αρχιτεκτονικό βάθος και η απόδοση του φυσικού τοπίου ακολουθεί τα κλασικά πρότυπα όπως 
είχαν καθιερωθεί από την παλαιολόγεια περίοδο. Ξεχωρίζει η παρουσία κιόνων στα τρίβηλα 
ανοίγματα με φυτική διακόσμηση και η απόδοση πολλών λεπτομερειών σε μονοχρωμία, όπως το
περιβραχιόνιο στο δεξί χέρι του Αγγέλου του Ευαγγελισμού. Ο ζωγράφος προτιμά τους απαλούς 
χρωματισμούς στην ενδυμασία και για την απόδοση της σάρκας στα πρόσωπα χρησιμοποιείται 
πράσινος προπλασμός και μαλακές χρωματικές μεταβάσεις. Οι τοιχογραφίες του ανατολικού τοίχου 
του Ιερού αποτελούν έργο άγνωστου αγιογράφου και βάσει των τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών 
θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα.
Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης αποκαλύφθηκαν νέες τοιχογραφίες 
που ανήκουν στη φάση τοιχογράφησης του 17ου αιώνα, όπως το κάτω τμήμα αρχαγγέλου στο 
δυτικό τοίχο του κυρίως ναού πλησίον αρχικού ανοίγματος, ενώ ταυτίστηκε και η μορφή του 
Αγίου Τρύφωνα στη ζώνη με τους ολόσωμους αγίους. Ακόμη, εντοπίστηκε χάραγμα του 1741/2 με 
ενθύμηση καιρικού φαινομένου στο βάθος της παράστασης των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. 
Τέλος, τοιχογραφίες με παραστάσεις ατομικών κολασμών αποκαλύφθηκαν στο κάτω μέρος της 
Δευτέρας Παρουσίας στο νάρθηκα. Οι απεικονίσεις αυτές απαντούν με λίγα παραδείγματα από 
τη μεσοβυζαντινή περίοδο για να αυξηθούν, κυρίως, τα μεταβυζαντινά χρόνια εμπλουτίζοντας 
συνεχώς το θεματολόγιό τους.