International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Sevastianos Andreadis
Athens, Greece; 
[e-mail]
Εγκώμιο σε έναν δάσκαλο και φίλο. 
Ανέκδοτο κείμενο εκ του βατοπαιδινού κώδικα 63
Στο φύλλο 4r του βατοπαιδινού κώδικα 63 περιέχεται χειρόγραφο εγκώμιο σε έμμετρο στίχο,
γραμμένο σε τρείς στήλες. Χρονολογείται στον 15 αι, και μολονότι δεν περιέχει υπογραφή, το 
περιεχόμενο του επιτρέπει την εξακρίβωση του προσώπου του εγκωμιαστή μετά σχεδόν πλήρους 
βεβαιότητας. Πρόκειται για τον Γεννάδιο Σχολάριο, Οικουμενικό Πατριάρχη, γνωστό και ως 
Πατριάρχη της Αλώσεως. Από την κειμενική ανάλυση, και με δεδομένο το γνωστό της ταυτότητας
του συντάκτη, του έργου και των βιογραφικών στοιχείων του, καταλήγουμε σε συμπέρασμα και ως 
προς την ταυτότητα του εγκωμιαζόμενου. Πρόκειται για τον Μάρκο Ευγενικό, δάσκαλο και φίλο 
του Γενναδίου. Μετά την παράθεση κωδικολογικών και παλαιογραφικών στοιχείων, παρουσιάζεται 
το περιεχόμενό του, αναδεικνύεται η αρτιότητα έκφρασης και λογοτεχνική αξία του εγκωμίου, 
αξιοποιούνται οι πραγματολογικές πληροφορίες προς την κατεύθυνση της ιστορικοφιλολογικής 
έρευνας, προσδιορίζεται με μεγαλύτερη ακρίβεια η περίοδος χρονολόγησης του κώδικα. Στο τέλος 
της εισήγησης παραδίδεται για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία το μεταγεγραμμένο κείμενο.
Evanthia Nikolaidou
Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki, Greece; 
[e-mail]
Θρήνοι της Παναγίας για τη σταύρωση του Ιησού. 
Συγκριτική θεώρηση τριών ηθοποιών
Σημαντικό εγχειρίδιο για την εκπαίδευση των νέων στο Βυζάντιο υπήρξαν τα Προγυμνάσματα, 
τα οποία ήταν ασκήσεις που συνέβαλαν στη βελτίωση της ρητορικής ικανότητας των μαθητών. 
Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και η ηθοποιία, η οποία μάλιστα αναγνωρίζεται ως ένα από τα πιο 
διαδεδομένα είδη ρητορικής άσκησης. 
Η συστηματική μελέτη των E. Amato και G. Ventrella, με τίτλο «L’éthopée dans la pratique scolaire 
et littéraire», η οποία αποτέλεσε αφορμή για την ομιλία αυτή, βοηθά σημαντικά στην παρακολούθηση 
της παραγωγής του είδους της ηθοποιίας στο πέρασμα των αιώνων, καθώς οι δύο μελετητές έχουν 
καταρτίσει έναν πλήρη κατάλογο, με τα ονόματα όλων των συγγραφέων που συνέταξαν ηθοποιίες 
από τον 4ο αιώνα μ.Χ. έως και τον 15ο αι. μ.Χ. Μελετώντας λοιπόν τον κατάλογο αυτό διαπιστώθηκε 
ότι υπάρχουν τρεις ηθοποιίες που γράφτηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, από διαφορετικούς 
συγγραφείς, έχοντας όμως κοινή θεματολογία: το θρήνο της Παναγίας για τη σταύρωση του Χριστού. 
Οι τρεις ηθοποιίες στις οποίες θα γίνει αναφορά είναι οι εξής: 

---

875
α. η ηθοποιία του Νικηφόρου Βασιλάκη με τίτλο: Τίνας ἂν εἴπῃ λόγους ἡ Θεοτόκος, 
περιπλακεῖσα κηδευομένῳ τῷ ταύτης υἱῷ καὶ σωτῆρι Χριστῷ.,
β. η ηθοποιία του Γεωργίου Λαπίθη με τίτλο: Ἠθοποιΐα. Ποίημα κυροῦ Γεωργίου Λαπίθου. Τί 
ἂν εἶπεν ἡ Θεοτόκος, βλέπουσα τὸν Χριστὸν ἐν τῷ σταυρῷ τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ Παρασκευῇ, 
γ. η ηθοποιία του μητροπολίτη Ρόδου, Νείλου, με τίτλο: Ἠθοποιία ὡς ἐκ προσώπου τῆς 
Θεομήτορος πρὸς τὸν ἑαυτῆς υἱόν, ὅτε τοῦτον ἑώρα πάσχοντα.
Πέραν της κοινής θεματολογίας, σημαντικό κριτήριο για την επιλογή των τριών αυτών 
ηθοποιιών, για τις οποίες θα γίνει λόγος, αποτέλεσε και η δυνατότητα κατάταξής τους στο είδος 
της ηθοποιίας. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι οι τρεις αυτές ηθοποιίες 
αποτελούν αυτοτελείς συνθέσεις και δεν είναι ενσωματωμένες μέσα σε μια ευρύτερη σύνθεση, 
όπως παρατηρείται με άλλες ηθοποιίες. Κατά τη διάρκεια των αιώνων γράφτηκαν πολυάριθμοι 
θρήνοι για τη σταύρωση του Ιησού, οι οποίοι θεωρητικά λέχθηκαν από τη Θεοτόκο. Οι τρεις όμως 
αυτοί λόγοι, οι οποίοι θα τεθούν προς παρουσίαση και μελέτη, μπορούν να διαχωριστούν από το 
σύνολο των λόγων που έχουν σχετική θεματολογία, διότι συντάχθηκαν για να χρησιμοποιηθούν 
ως ρητορικά προγυμνάσματα και ανήκουν στο είδος της ηθοποιίας.
Στην παρούσα ομιλία, εφόσον προηγηθεί μια σύντομη παρουσίαση του περιεχομένου των 
τριών ηθοποιιών, θα γίνει προσπάθεια να διαπιστωθεί αν οι τρεις ηθοποιίες τηρούν τα βασικά 
χαρακτηριστικά σύνθεσης του είδους της ηθοποιίας, όπως αυτά ορίστηκαν από τους θεωρητικούς 
του είδους Αίλιο Θέωνα, Ερμογένη και Αφθόνιο. Τέλος, θα γίνει προσπάθεια να εντοπιστούν 
ομοιότητες ή ακόμη και διαφορές μεταξύ των τριών ρητορικών συνθέσεων, τόσο ως προς τη δομή, 
όσο και ως προς το περιεχόμενο.