Instituti oʻzbek adabiyoti кафедраси badiiy tahlil асослари fanidan m a ‘ ruza larmatni nukus, ndpi

Tayanch tushunchalar: tayanch yoʻnalishi, genetik yoʻnalish, tipologik yoʻnalish, funksional yoʻnalish, falsafiy yoʻnalish, psixologik yoʻnalish, filologik yoʻnalish.

Badiiy tahlilda qat’iy ilmiy tartibga rioya etgan holda soʻzdan obrazga, obrazdan gʻoyaga qarab boriladi va tahlilning barcha bosqichlarida badiiy soʻzning estetik jozibasi diqqat markazida turadi. Tahlil etilayotgan asarni qaysi jihatdan oʻrganish, tadqiq etish lozimligini belgilash uning yoʻnalishini tayin etadi. Badiiy asar tahlilning toʻlaqonli boʻlishi, koʻp jihatdan, tahlilchining matnni qanday yoʻnalishda tekshirishni aniq bilishiga bogʻliqdir.

Adabiy asar tahlili bilan maxsus shugʻullangangan mutaxassislarning koʻrsatishlaricha, amaliyotda badiiy tahlil genetik, tipologik, funksional, falsafiy, psixologik va filologik singari olti yoʻnalishda amalga oshiriladi. Albatta, bu xildagi tasniflar juda shartli qabul etilishi lozim. Negaki, odatda badiiy tahlil jarayonida bu yoʻnalishlardan biri ustuvor oʻrin tutishi mumkin boʻlsa-da, deyarli hech qachon bittasi sof holda qoʻllanilmaydi. Chunki oʻrganilayotgan asarga har jihatdan qarash zaruriyati hamisha saqlanib qoladi.
Badiiy asarni genetik yoʻnalishda tahlil etishda asarning yuzaga kelish jarayoni, variantlari, yozilish sabablari tadqiq etilishi koʻzda tutiladi. Bu yoʻnalishdagi tahlilda muayyan asarni yuzaga keltirgan omillarning koʻrsatilishiga alohida e’tibor qaratilgan.
Tipologik yoʻnalishda esa, asar muallifi bilan adiblar orasidagi ijodiy ta’sir, badiiy vorislik, asarni yuzaga keltirgan badiiy yoki hayotiy manbalar, tahlil etilayotgan asarning oʻsha davrda yaratilgan boshqa asarlarga oʻxshash hamda farqli jihatlari singari jihatlarga e’tibor qaratilishi lozim.
Funksional yoʻnalishda amalga oshirilgan tahlilda tekshirilayotgan asarning ijtimoiy ta’sir kuchiga alohida diqqat qaratiladi. Unda oʻrganilayotgan asarning muayyan millat va insoniyat ma’naviyatiga koʻrsatgan ta’siri tekshiriladi. Tahlillanayotgan asarning milliy adabiy jarayonda tutgan oʻrni, uning yaratilgan zamondagi odamlar yoki tekshirilayotgan davr kishilari tafakkuriga ta’siri oʻrganilishi lozim. Asarda qanday ijtimoiy qonuniyat qaysi obraz orqali ochilganini tekshirishi zarur. Keyingi vaqtda oʻzbek adabiyotshunosligida ham Botish estetikasida har doim ustuvor maqomga ega boʻlgan funksional yoʻnalishdagi tahlil keng yoyilgan va bu hol bir qator ijobiy xususiyatlar bilan birgalikda tendensiozlik, biryoqlamalik, matnning badiiy jozibasini e’tibordan qochirish singari salbiy holatlarni ham keltirib chiqaradi.