İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

2
.
Shaxs ruwxıylı
ǵ
ınıń ólshemleri 
Ulıwma insaniyat tariyxın – mánawiyat tariyxı dese boladı. Sebebi 
mánawiyat insannıń, xalıqtıń hám mámlekettiń biyik baylı
ǵ
ı, kúshiniń – 
qúdiretli dáregi hám sarras jolınıń shıra
ǵ
ı. Al adam ómirine kelsek
mánawiyatsız hesh kashan adamıylıq ham mehr-aqıbet, baxıt hám saadattıń 
bolmaytu
ǵ
ınlı
ǵ
ı tariyxta ilimiy tárepten tolıq dáliyllengen. Olay bolsa 
ruwxıyattıń órlewinde shaxs ruwxıylı
ǵ
ınıń áhmiyeti ullı. 
Shaxstıń ruwxıy qırları onıń ólshemleri menen kategoriyalarına baylanıslı. 
Olar tómendegiler: ádep-ikramlıq, milliy hám ulıwmainsanıy qádiriyatlar
ǵ
a 
sadıqlıq, watanpárwarlıq, insanparwarlıq, diniy itiqat, ata-ana hám perzent 
mehri, bilimdanlıq, doslıq, rasgóylik, ádalatparwarlıq, hadallıq, iymanlılıq, 
insaplılıq, mehir-muhabbat, siyasiy, ekonomikalıq hám huqıqıy ruwxıyatlıq, 
mánawiyat, mártlik, batırlıq, ar-namıslılıq, miynetsúygishlik, sabır-taqatlılıq 
hám jawızlıq, zulımlıq, ataqqumarlıq, paraxorlıq, aldawshılıq, dóhmet, 
tákaplarlıq hám ta
ǵ
ı basqalar onıń kategoriyaları bolıp esaplanadı. 

---

126 
Ruwxıyatımızda biyik wákiller ruwxıy jetiklikke erisiw ushın nápsini 
jeńip alıw
ǵ
a shaqır
ǵ
an. Mısalı Xoja Axmet Yassauiy «Nápsige ba
ǵ
ın
ǵ
an
patsha-qul, nápsini júwenlegen qul-patsha» degen. 
Ábiw Hamid 
Ǵ
azzaliy «Ey insan, bilip qoy, udayına jamanlıqtı qálep 
turatu
ǵ
ın nápsi sa
ǵ
an shaytannan da dushpan. Shaytan nápsiniń háwesi menen
moynıńa minip alıp, seni Allanıń jolınan qaytarıwı múmkin» - deydi. 
Nápsi jaylawda júrgen bedew atqa uqsaydı, onı jılawlap almasań 
maqsetińdi oyran qıladı. Kerisinshe mánzilińe tuwrılap alsań, seni úmit 
nátiyjelerine aparadı. Nápsi de sonday! Demek nápsige qatnas shaxstıń ruwxıy
ólshemleriniń biri. 
Shaxstıń ruwxıy ólshemleriniń eń áhmiyetli
 
belgisi onıń ádep-ikramlılıq 
pazıyleti. Jámiyettegi barlıq tabıslar hám kemshilikler insannıń ruwxıy 
kamalatına barıp tireledi. Ruwxıy kámillikke erisilmegen jámiyette qanshalıq 
materiallıq baylıqlar kóp bolmasın, báribir mámleket úlken jetiskenlikke erise 
almaydı. Sol sebepten jámiyettiń gúlleniwin támiynlew ushın adamlardıń ádep-
ikramlılı
ǵ
ına dıqqat awdarıw kerek. «Patsha
ǵ
a eń qıyın ja
ǵ
day xalqınıń
ádepsizligi»delingen Kabusnamada. Demek ádeplilik bolmasa el tınısh 
bolmaydı, ruwxıyat buzıladı. Sonlıqtan İ.A.Karimov «Jası úlkenlerdi húrmet 
qılıw, shańaraq hám perzentler tuwralı
ǵ
amxorlıq, haq kewillik, milletinen 
ǵ
árezsiz adamlar
ǵ
a qayırqomlıq penen múnásibette bolıw, basqalardıń
qay
ǵ
ısına hámdárt bolıw hám óz-ara járdem tuy
ǵ
ıları kisiler arasında
ǵ
ı
múnásibetlerdiń ólshemi bolıp esaplanadı» degen edi. Ádeplilik miyras
xalqımızdıń kóp ásirler dawamında
ǵ
ı toplan
ǵ
an biybaxa
ǵ
áziynesi. Onnan
óz ornında paydalanıw hám o
ǵ
an boysınıw júdá áhmiyetli ólshem. 
Sonıń ushın kámil insan birewler tárepinen málim dárejede ádep-ikram
normaları buzılsa, onda jámiyet ushın zıyanlı ekenligine qay
ǵ
ıradı. Ol shaxs
óziniń úlgili háreketleri menen basqa adamlardıń óziniń izinen barıw
ǵ
a erisedi.

---

127 
Ulıwma ádepli insan baxıtlı, haqkewil juwapkershilikli, pursattı hám 
waqıttı qoldan bermey onı
ǵ
ániymet dep esaplap, gózzal ádet penen 
ziynetlenedi. Ol mal dúnya jıynaw
ǵ
a meyil bolmaydı, hesh kimniń kewlin 
awırtpaydı. Hálsiz hám
ǵ
árip adamlar
ǵ
a 
ǵ
amxorlıq qıladı, olardıń iqtıyajların
oylaydı, birewdiń ayıbın kórse, áshkara qılmay, onı jasıradı, qıl
ǵ
an jaqsılıqları 
menen maqtanıp júrmeydi. Birewden jamanlıq kórse, o
ǵ
an jaqsılıq qıladı. 
Ullı adamlardıń pazıyletlerin, gózzal minez-qulqın ózine úlgi etip aladı, óz 
mapin gózlep, basqa
ǵ
a zıyan keltirmeydi, hesh kimge qopallıq penen qatnas
qılmaydı, tuwrı sóyleydi, jal
ǵ
anshılıq kórinse ol jerge aralaspaydı. 
Milletlerara tatıwlıqtı bekkem uslaw shaxs ruwxıyatı ólshemleriniń biri. 
İ.A.Karimov óziniń «Ózbekistan XXI ásir bosa
ǵ
asında: qáwipsizlikke qáwip, 
turaqlılıq shártleri hám printsipleri» atlı miynetinde milletler aralıq qarsılıqlardıń 
turaqlılıqqa qáwip ekenligin, etnikalıq sananıń ósiwi házirgi dáwirde siyasiy 
rawajlanıwdıń dinamikasın anıqlaytu
ǵ
ının kórsetip Ózbekistan xalıqlarınıń , 
kóp milletliginiń ózbek xalqınıń milliy sanasınıń ósiwi hám ruwxıy qayta 
tikleniwi menen tolıq birigiwi, jámiyettiń jaqsılanıwınıń onıń
demokratiyalanıwına kúshli stimulı bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın, onıń jer júzlik
hámjámiyetke aralasıwı ushın qolaylı ja
ǵ
day tuw
ǵ
ızatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın tastıyıqlaydı.
İ.A.Karimov bul máselege qattı kewil bólip 1991-jılı mart ayında Respublika 
awıl xojalı
ǵ
ı xızmetkerleriniń quraltayında sóylegen sózinde «Respublikamız 
ǵ
árezsizlikke qaray adım tasla
ǵ
an eken, mustaqillik, eń dáslep, xalıq birligi, 
tatıwlı
ǵ
ı ekenin umıtpawımız kerek. Respublikamızda
ǵ
ı barlıq millet 
wákillerinen tatıw-inaq, dos-biradar bolıp bir-birimizdiń qádiriyatımızdı húrmet 
qıl
ǵ
an tárizde jasawımız-el jurtımız
ǵ
a tınıshlıq, paraxatshılıq ba
ǵ
ısh etedi»
23
- 
degen edi. Bul pikir elimizde milletler aralıq tatıwlıqtıń bekkemlenip, 
23
Karimov İ.A. Ózbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.Toshkent.»Ózbekiston». 2011- 24-b. 

---

128 
Ózbekistannıń jarqın keleshegi ushın barlıq milletlerdiń teńdey at salısıp,
pidayılıq penen miynet etiwiniń tiykarı boldı. 
Búgingi kúnde Ózbekistan xalqı túrli tilde sóyleydi, túrli dinlerge
isenedi. túrli ruwxıy kelbetine, tariyxı ótmishine iye bol
ǵ
an insanlardıń birden 
bir Watan
ǵ
a birlestiriwi shólkemlesken. Olardıń quramı ázelden usı jerde 
jasa
ǵ
an elatlardıń qaldı
ǵ
ı bolsa, birazları basqa úlkelerden túrli sebepler 
menen, túrli tariyxıy shárayatlar menen bul jurtqa kelip, ornalasıp qal
ǵ
an 
hám Ózbekistan puqarası bol
ǵ
an. Demek, Ózbekistan puqaralı
ǵ
ın ıqtiyar 
menen qabıl qıl
ǵ
an shaxs ańlı ráwishte óziniń Ózbekistan diyarına tiyisli 
bol
ǵ
anlı
ǵ
ı menen maqtanıwı kerek. Mısalı, tariyxtan belgili bol
ǵ
anday saydler 
pay
ǵ
ambar áwladları, xojalar, sahabalar zuriyadları. Lekin olardıń hámmesi ózin 
arab emes, al ózbek yamasa qaraqalpaq dep ańlaydı. Demek olar usı milletke
tiyisli. Demek búgingi 
ǵ
árezsiz úlkeniń hár bir puqarası Ózbekistan dep
atal
ǵ
an Watan aldında, millet hám xalıq aldında juwapker. 
Shınında da húrmetli Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevtıń kórsetkenindey. 
Búgin elimizde 130 dan aslam milliy hám xalıq wákilleri bir shańaraqtıń 
perzentlerindey dos hám awızbirshilikte jasamaqta. Olar ulıwma úyimiz - 
Ózbekistan rawajlanıwı jolında birlesip barlıq salalarda hám tarmaqlarda 
pidakerlik penen miynet etpekte, rawajlan
ǵ
an bazar ekonomikasına hám kúshli 
puxaralıq jámiyetine tiykarlan
ǵ
an huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw
ǵ
a 
múnasip ules qospaqta
24
.
İ.A.Karimov óz miynetinde «Biz xalqımızdıń dúnyada hesh kimnen kem 
bolmaslı
ǵ
ı, perzentlerimizdiń bizden de kóre, kúshli, bilimli, dana hám álbette 
baxıtlı bolıp jasawı ushın bar kúsh hám imkaniyatlarımızdı jumsap atır
ǵ
an 
ekenbiz, bul iste ruwxıy tárbiya máselesi, hesh shubhasız, teńsiz áhmiyetke iye 
boladı» - dep kórsetken edi. Shınında da muqaddes qádiriyatlarımız
ǵ
a súyengen 
24
Sh.Mirziyoev Milletleraralıq doslıq hám awızbirshilik – xalqımız tınıshlı
ǵ
ınıń hám abadanlı
ǵ
ınıń áhmiyetli 
faktorı. Erkin Qaraqalpaqstan gazetası . 2017. 26-yanvar 

---

129 
hám olardan azıq al
ǵ
an ruwxıyatımızdan, tariyxıy eslewlerimizden ayrılıp 
qalsaq, ózimizdiń de umıtılıp, ulıwma adamzattıń rawajlanıw jolınan shetke 
shı
ǵ
ıp qalıwımız múmkin. Demek, ózlikti ańlaw shaxs ruwxıyatınıń tiykar
ǵ
ı 
ólshemleriniń biri. 
Tariyxta elimiz óziniń kóp ásirlik dáwirinde ózligimizden ayrılıp qalıwdıń 
neshshe-neshshe qáwip qáterlerin basınan keshirgenin, jábir tartqanın, 
aqıbetinde ruwxıyatımızdıń qanday dárejede qáwip astında qal
ǵ
anın bilemiz. 
Mine sol jábirler, azaplar, hámmege sabaq bolıp, búgingi kúni 
ǵ
árezsizliktiń 
qádirine jetiw hám onı saqlawda sergek bolıp jasaw ushın ózlikti biliw hám 
qásterlew úlken áhmiyetke iye. Ózlikti tolıq biliw tariyxtan, ótkendegi hám 
házirgi tariyxıy dáreklerdi biliwden baslanadı. Sonıń ushında İ.A.Karimovtıń 
«Óz tariyxın bilmeytu
ǵ
ın, keshegi kúnin umıtqan millettiń keleshegi joq» 
degen sózi duwalı hám ilimiy kórsetpe ekenligin adamzat tariyxı kóp mártebe
dálilleydi. 
Burın
ǵ
ı koloniallıq dúzim dáwirinde milliy ruwxıyatımız rawajlanıwına 
hasla jol qoyılmadı. Xalqımızdıń tábiyatına hám jasaw qalpine, ózligine jat 
bolgan kommunistlik ideologiya hár qanday jollar hám zorlıq penen xalıqtıń 
sanasına basqa ózlikten kirgizile basladı. Sonıń ushında 
ǵ
árezsizlik jıllarında 
milliy ózligimizge, onı tiklewge hám rawajlandırıw
ǵ
a qaratıl
ǵ
an túpkilikli isler
mámleketimizdiń eń áhmiyetli wazıypası boldı.
Ózlikti anlaw
ǵ
árezsizligimizdi bekkemlewge, xalıqtıń sana sezimin 
tárbiyalaw
ǵ
a hám elimizde adam faktorın kóteriwge xızmet etedi. Ózlikti 
ańlaw arqalı shaxstıń ózin haqıyqıy insan, belgili bir materiallıq hám ruwxıy 
baylıqlardıń iyesi, bul baylıqlar ushın juwapker ekenligin seziwge úyretedi. Ol 
hár bir adamnıń óziniń ana tili, úrp-ádetler, dástúrler hám qádiriyatlar
ǵ
a 
tiyisliligin ózine bildiriw hám hár birimizdiń, xalıqtıń mápleri hám maqsetlerine 
ortaq ekenligimizdi túsindiriwlerdi óz ishine aladı. 

---

130 
İnsannıń ózlikti ańlaw tuy
ǵ
ısı tariyxıy tuy
ǵ
ı. Sonıń ushında insan usı 
tuy
ǵ
ınıń ishindegi qıyankeski, ayqush-uyqısh qubılıslardan adam, onıń 
keleshegi hám Watannıń párawanlı
ǵ
ı ushın zárúriy qubılıslardı yad etiw arqalı
eldiń awızbirshiligin bekkemlewge, xalıqtı jámlestiriwge ádiwli tuy
ǵ
ılardan 
órnek aladı. Ózlikti ańlaw, búgingi kúndelikli turmısımızda bolıp atır
ǵ
an waqıya
hám hádiyselerdi tereń ashıp alıw
ǵ
a ba
ǵ
darlaydı. Nátiyjede ózlikti ańla
ǵ
an 
adam, ásirese jaslarımız hár qanday ideologiyalıq hújimlerge qarsı turıw
immunitetine iye boladı. 
İ.A.Karimovtıń «Eger mennen házirgi kúnde mánawiyatımızdı qor
ǵ
aw, 
saqlaw boyınsha ne islew kerek hám o
ǵ
an qáwip salatu
ǵ
ın topılıslar
ǵ
a neni 
qarsı qoyıw kerek dep sorasa, men eń áweli usı jurtta jasap atır
ǵ
an hár bir insan 
ózligin ańlawı, áyyemgi tariyxımız hám bay mádeniyatımız, ullı 
bababalırımızdıń miyrasın tereńirek ózlestiriw, búgingi tez ózgerip baratır
ǵ
an 
turmıs waqıyalarına sanalı qarap, erkin pikirler hám úlkemizde bárshe
ózgerislerge qatnasım bar degen sezim menen jasawı zárúr dep juwap bergen 
bolar edim» degen duwalı sózi ózligimizdiń haqıyqıy qádir qımbatın kórsetedi. 
Ózlik - bul milliylik penen tikkeley baylanıslı másele. Sebebi hár bir 
xalıqtıń yaki millettiń ózligi haqqında sóz barar eken, álbette onıń milliy 
ózgeshelikleri haqqında sóz bolmawı múmkin emes. Sonlıqtan xázirgi ilimde 
milliy ózlikti ańlaw termini qollanıladı. 
Milliy ózlik - ana tili, tuwılıp ósken jerge, óz milliy ruwxıylı
ǵ
ı, tariyxı, 
miyrası, úrp-ádetleri, olardı ózlestiriw hám rawajlandırıw jolında
ǵ
ı 
ǵ
amxorlıq 
kórsetiw, milliy máplerdi túsiniw bolıp esaplanıladı. 
İ.Karimov «Ózbekistan XX ásir bosa
ǵ
asında qáwipsizlikke qáwip, 
turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri» atlı miynetiniń «Ruwxıy 
qádiriyatlar hám milliy ózlikti ańlawdıń tikleniwi» degen bóliminde milliy 
ózlikti ańlawdıń teoriyalıq ba
ǵ
darın keń túrde ashıp beredi. Haqıyqatında da, 

---

131 
onıń kórsetpeleri hám teoriyalıq juwmaqları qaraqalpaq xalqınıń, ulıwma túrkiy 
xalıqlardıń milliy ózligin ańlaw protsesinde úlken áhmiyetke iye boldı. 
İ.Karimov bul bólimge arnal
ǵ
an sóziniń basında-aq qanday bir jámiyet 
ruwxıy qádiriyatların, adamlar sanasında ruwxıy hám ádep ikramlıq 
qádiriyatların rawajlandırmay hám de bekkemlemey turıp óz keleshegin kóz 
aldına keltire almaytu
ǵ
ının, xalıqtıń mádeniy qádiriyatları, ruwxıy miyrası mıń 
jıllar dawamında shı
ǵ
ıs xalıqları ushın qúdiretli ruwxıy derek bolıp xızmet 
etetu
ǵ
ınına, uzaq waqıt dawam etken qattı ideologiyalıq qısım
ǵ
a qaramay 
Ózbekistan xalqı áwladtan áwladqa ótip kelgen óz tariyxıy hám mádeniy 
qádiriyatları hám de ózine tán dástúrlerin saqlap qalıw
ǵ
a miyasar bol
ǵ
anlı
ǵ
ın 
kórsetedi. İ.Karimovtıń pikirinshe, ruwxıy qádiriyatlardı tiklew - milliy ózlikti 
ańlawdıń ósiwinen baslanadı. 
Ruwxıy qádiriyatlardıń tikleniwi házirgi dáwirde qospalı ja
ǵ
daylarda, 
ya
ǵ
nıy jańa jámiyetlik qatnaslardıń payda bolıp atır
ǵ
an dáwirine tuwra kelip 
atır. Sonlıqtan da biz İ.Karimovtıń sózlerin basshılıqqa alıp, xár bir tiklenip 
atır
ǵ
an ruwxıy qádiriyatlar
ǵ
a itibar berip, eń áhmiyetlisi, ulıwma insanıy 
qádiriyatlardı bayıtatu
ǵ
ın hám de jámiyetimizdi demokratiyalastırıw hám 
jańalaw ja
ǵ
daylarına juwap beretu
ǵ
ın, ádep ikramlıq tárepinen áhmiyetli 
dástúrlerdi, úrp-ádetlerdi qayta tiklewimiz kerek. Biz milliy ózligimizdi 
kórsetetu
ǵ
ın mádeniy miyrasqa dıqqat awdar
ǵ
anımızda, onı tiklegenimizde 
biziń artqa ketiwimizge emes, al al
ǵ
a ketiwimizge, dúnyalıq progresske 
erisiwimizge járdemlesetu
ǵ
ın eń áhmiyetlilerine birinshi náwbette kewil 
bólgenimiz maqsetke muwapıq boladı.
Milliy ózlikti ańlawdıń tikleniwi xalqımızdıń ruwxıylı
ǵ
ınıń tiykarları, 
derekleri bol
ǵ
an tómendegi faktorlar
ǵ
a tiykarlanadı. 
Birinshiden, xalqımızdıń qalıs, qosımtasız o
ǵ
ada anıq hám durıs tariyxın 
tiklew; ekinshiden, xalqımızdıń etnik, mádeniy hám diniy jaqtan bir birine 

---

132 
sabırlılı
ǵ
ı penen shıdamlılı
ǵ
ı; úshinshiden, jámiyettiń diniy – ruwxıy tiykarların, 
ya
ǵ
nıy islam dinin nızam
ǵ
a sáykes óz ornına qoyıw; tórtinshiden, insannıń 
ruwxıy tikleniwi, jer, suw, hawa
ǵ
a qatnasında da bayqaladı; besinshiden, ruwxıy 
qádiriyatlardıń jáne bir qúdiretli deregi dástúriy shańaraq hám tuwısqanlıq 
qatnaslar ádebinen ibarat; altınshıdan, ruwxıy qádiriyatlardıń tikleniwi olardıń 
házirgi dúnya hám informatsiya tsivilizatsiyası qádiriyatlarına iykemlesiwi 
menen belgilenedi. 
Qaraqalpaqstan Respublikası óz suverenitetine erisip, Ózbekistan 
quramında óziniń milliy rawajlanıw jolına ótti. Qaraqalpaq tili hám ózbek tili 
mámleketlik til dep járiyalandı. Xalqımızdıń milliy hám diniy dástúrlerine, 
bayramlarına, xalıqtıń úrp-ádetlerine erkinlik berilip keń jol ashıldı. Jańa 
Konstitutsiya tiykarında adamlardıń huqıqları tiklendi. Mektepte, joqarı oqıw 
orınlarında oqıw ba
ǵ
darlamaları, sabaqlıqlar qayta islendi. Xalqımız erkin túrde 
óz ilimin, ádebiyatın, kórkem ónerdiń barlıq túrlerin rawajlandırıw
ǵ
a 
múmkinshilik aldı. Bulardıń hámmesi ruwxıy qádiriyatlarımızdı hám milliy 
ózlikti ańlawdı tiklewdiń jarqın kórinisleri bolıp esaplanıladı. Milliy teatrımızda, 
kontsert 
ba
ǵ
darlamalarımızda qaraqalpaq temasınıń keń orın alıwı, 
muzeylerimizde qaraqalpaq xalqınıń tariyxına keń orın beriwi bul ózgeristiń 
ayqın mısalları.