İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

3. Jadidshilerdiń bilimlendiriwshilik háreketleri hám onıń xalıqtıń 
ruwxıyatın kóteriwdegi ornı. 
Jadidshilik (arabsha «jadid» jańa) jańalanıw, jańa zaman
ǵ
a say mektep, 
baspa, milliy progress usılları, jolları tárepdarlarınıń ulıwma ataması. 
Búgin bizler ushın áhmiyetli bol
ǵ
an milliy ideya, milliy ideologiya 
máselesi bunnan júz jıl burın jadid babalarımız tárepinen de kún tártibine 
qoyıl
ǵ
an hám qız
ǵ
ın talqılan
ǵ
an edi. Jadidshilik ideologiyası eń dáslep «Millet» 
túsiniginen baslan
ǵ
an. Olar millet ne degen soraw
ǵ
a Batıs penen Shı
ǵ
ıs 
teoriyalarınan shı
ǵ
a otıra «din menen millet bir» degen pikirge «eski ideya», 
«siyasiy ideya» degen juwmaqqa keldi. Túrkler, iraniylar tariyxı sonı kórsetedi, 
olar islamlastı, biraq arablaspadı, túrklikti, iranlıqtı ya
ǵ
nıy milliyligin saqlap 
qaldı dep túsindiredi. Jadidshiliktiń tiykarın sal
ǵ
an İsmayıl Gasparali. Ol 1895-
jılda jaz
ǵ
an «İdeya» atlı maqalasında, xalıqlar turmısında
ǵ
ı barlıq ullı 
waqıyalardıń túp-tiykarında anaw yaki mınaw ideya jatadı. Eń ullı ashılıwlar 
áweli olar tuwralı arzıw niyetlerden baslanadı. Mısalı, islam ideyaları yarım 
dúnyanı bir uwıs arablar átirapında birlestirdi. Moskva átirapına birlesiw 
ideyası qúdiretli Rossiyanı maydan
ǵ
a keltirdi. Teńlik hám azatlıq ideyası
frantsuzlar statusın Evropada bálent qıldı. 
Al, ideyasızlıq she? Milletti hálsizlendiriwshi, tur
ǵ
ınlıqqa, kriziske alıp 
barıwshı ideyasızlıq, maqsetsizlik bolıp tabıladı. Tariyx neshe mártebe aqılıy - 
qábiletiniń gúwası bol
ǵ
an Shı
ǵ
ıs xalıqları nege bunday hálsiz bolıp qaldı. Neshe 
júz million qıtaylar, hindler soń
ǵ
ı mıń jıl dawamında ózlerin kórsete almay, 
nege basqalar jetegine tústi? Sebebi ideyasızlıq dep kórsetedi avtor. 
Bunnan soń Gasparali Rossiya qol astında
ǵ
ı musılmanlardıń turmısında 
hasıl hám shın ideya, arzıw joq dep kórsetedi. Olar tek usı kúnniń, usı 
demlerdiń mápleri menen, qarındı toydırıw mápi menen jasap atır hám 
házirgiden bir neshe mártebe jaqsıraq islew hám jaqsıraq jasaw múmkin
ekenligin bilmeydi. Ol xalıqtıń miyin nadanlıqtan azat etiwshi, awhalın

---

106 
túsindirip beriwshi, rawajlanıwı tuwralı, keleshegi tuwralı oylaw
ǵ
a májbúr
etetu
ǵ
ın birer bir kitapta aytılmaydı dep tastıyıqlaydı. «Solay eken, deydi 
İ.Gasparali, a
ǵ
artıwshılıqqa, rawajlanıw
ǵ
a umtılıwdı óz aldımız
ǵ
a wazıypa hám 
arzıw etip qoyıwımız kerek». 
Usı ideya menen is tutılsa, millettiń jańalanıwına, bilimli áwladtıń 
qáliplesip, turmıstıń gózzallanıwına İsmaylbek shın dilden isenedi. Bunı ol 
ómirlik másele dep qabıl etedi. «Bir millettiń Quwat hám mártligi onıń baxıtı 
hám abadanlı
ǵ
ı xalqınıń az-kópligi menen emes, a
ǵ
zalarında
ǵ
ı mádeniyat hám 
progresske tiyisli negizgi turmıslıq qásiyetleriniń dárejesi menen ólshenedi» - 
dep jazadı Gasparali 1908 jılı «İlim hám a
ǵ
artıwshılıq dáwiri» maqalasında. 
İlim hám óner 
ǵ
ayrat hám miynet penen qol
ǵ
a kirgiziledi. «
Ǵ
ayrat hám 
miynet bolsa ilim hám óner arqalı nátiyje beredi. Bular óz-ara baylanıslı
túsinikler. İlim bilimli, quwatlı Evropanıń salamat Afrikanı qullıqqa túsiriwi
tegin emes. Bunıń aldın alıw ushın millettiń kópshiligi tárepinen 
a
ǵ
artıwshılıqqa zárúrlik, ilim bilim iyelew ideyası ańlanıwı tiyis. 
Jadidler bul jolda «usılı jadid» mekteplerinen, baspa sózden keń 
paydalanıw
ǵ
a umtıladı. 
Hár bir ideyanıń milliy ideya
ǵ
a aylanıwı jadidlerdiń pikirinshe eki shártti 
talap etedi: 
1. İdeya millettiń túpkilikli, haslı zárúrliklerinen, turıs-turmısınan, ásirlik 
dástúrlerinen, ózliginen hám tábiyiy ráwishte imkaniyatlarınan kelip shı
ǵ
ıwı 
kerek 
2. Usı ideya millet tárepinen ańlanıwı, seziniwi, basqasha aytqanda
sanasınan orın alıp, júreginiń otına aylanıwı, sheksiz qálewler payda etiwi 
kerek. 
Tábiyiy túrde, hár bir millet rawajlanıwı ushın dúnya ilim-bilim
jańalıqlarınan, ulıwmaadamzatlıq ideyalardan paydalanıw lazım. Biraq bir shárt 
penen. Bul pikir-ideyalar millettiń qálbi hám sanasınan ótiwi, «milliylesiwi» 

---

107 
kerek. Sonda
ǵ
ana ol millet jolında xızmet ete aladı dep kórsetedi. Olar bunda 
ullı juwapkershilikti zıyalılar moynına júkleydi. Sebebi ol millet zárúrligin 
dilden ańlawshı hám onıń aldı
ǵ
a baslawshısı. Bunıń ushın zıyalınıń ózi «milliy
ádep-ikramlılıq hám tárbiya iyesi» bolıwı dárkar. Olar bul máselede 
mu
ǵ
allimlerdiń rolin joqarı kóteredi. 
«Tárjiman» gazetası 1884-jılı bılay dep jazadı: «eger biziń aramızda jaqsı
adamlar bolsa, basınan baslap mektep mu
ǵ
allimleridur. Eger bizde paydalı
adamlar bolsa, bular da olardur. Eger aramızda ózine hesh bir húrmet, maqtaw, 
dańq talap etpey, pútkil 
ǵ
ayratın oqıw tárbiya islerine sarp etken kisiler bolsa, 
olar da mu
ǵ
allimler. Dańq sizge, muhtaram mu
ǵ
allimler!». 
Jadidler soń
ǵ
ı úsh-tórt ásir dawamında túsken hal
ǵ
a túsip, tariyxın umıta
jazla
ǵ
an milletimizge tariyxıy sananı sińdiriwge hám ol arqalı jana ruwh 
ba
ǵ
ısh etiwge urındı. Milliy sananı tariyxıy sana arqalı júzege keltiriw 
múmkin dep tastıyıqladı.. 
Jadidler millet progresin 
ǵ
ana emes, jasaw, hátteki onı saqlap qalıw 
kepilligin de milliylikten kórdi. «Millet pikirine baylanıslı quwatqa hesh bir
kúsh bas kele almaydı dep jazadı Yusup Oqchura. Júz mıńlarsha aybatlı ásker 
bul pikir qarsısında jeńiledi. Millet atalmısh bul ullı qúdiretke búgin top 
hám mıń atlı bas kele almaydı…» 
Millet túsinigi birlikti talap etedi. Birlik degende, tiykarınan til, rasalıq, 
diniy birlik kózde tutıladı. Solar tiykarında millettiń oyanıwı, ózin-ózi ańlawda
áhmiyetli rol` oyna
ǵ
an, lekin keyinirek tiykarsız túrde ayıplaw quralına
aylandırıl
ǵ
an panislamizm, panturkizm, panturanizm, jergilikli milletshilik kibi 
túsinik hám atamalar payda boldı. Olardıń ayırımları óz dáwirinde milliy ideya
dárejesine kóterildi, lekin siyasiy jaqtan ámelge asırıw imkaniyatı bolma
ǵ
anı 
ushın zaman qabatlarında qalıp ketti. 

---

108 
Dúnyada jasap tur
ǵ
an hár bir millettiń óz tábiyatınan, turmıs sharayatı 
hám turmıs tárizinen, maslaq-isenimlerinen kelip shıqqan, tiykar
ǵ
ı tariyxıy
tájriybeleri menen bekkemlenip, jetilisip bar
ǵ
an hám baratır
ǵ
an pikir, kóz-
qaras sisteması bar. Bul sistema millettiń bolmıs hám tábiyatqa múnásibetinen 
baslap, jámiyet, ádep-ikramlılıq siyasatına shekem bol
ǵ
an kóz-qarasların 
qamtıp aladı. Bul kóz-qaraslar sol millettiń tábiyatın, kelbetin, peyilin, is-
háreketin, umtılıwın ózinde sawlelendiredi. Milliy ideologiya degen usı. Bul 
xalıq qanday xalıq? Tariyxıy ana watanı qay jerde? Kalay jasap kelgen? 
Kimler menen qońsı jasa
ǵ
an? Dushpanları kim? Dosqa aylan
ǵ
an
dushpanlar kimler? Mámleketshiligi, onıń kamalı hám zawalı? Basqarıw tutımı, 
ásker tutımı. Zeyini, zawqı - tal
ǵ
amı, iyman-isenimi kibi millettiń tariyxı, 
turmısı menen baylanıslı ońlap máselelerdi aydınlastırmastan turıp bul tuwralı
bir nárse dew qıyın. Lekin sonısı anıq, milliy ideologiya jámiyet turmısınıń jan 
tamırı. Ol qurısa, millet ósiwden toqtaydı, jámiyet buzıladı. 
Onıń tiykarları tariyxta, úrp-ádet, dástúrlerimizde. Onı tiklewdiń zárúrligin
birinshi bolıp jadidlerimiz sezedi. 
Maxmudxoja Behbudiy ózbeklerdiń «sart» atalıwına qarsı shıqqan bir 
maqalasında bılay dep jazadı. «Qáwimniń atın hám jeti atasınıń atın 
bilmeytu
ǵ
ınlardı qul-marquq deydi». Demek, millettiń tariyxın tanı
ǵ
an adamnıń 
namısı, maqtanısh sezimi bálent boladı dep kórsetedi. 
Jadidler milliy ideya, milliy ideologiya máselesinde ózbek milletin Orta 
Aziyanıń túpkilikli, áyyemgi xalıqlarınıń, qáwimleriniń biri sıpatında, dúnya 
tsivilizatsiyası kesilislerinde júzege kelgen millet sıpatında qaraw
ǵ
a, bunıń 
ushın tariyxtı biliwge shaqırdı. Ol boyınsha Zaki Validiydiń kitapları «Ulıwma 
túrk tariyxına kirisiw», «Búgingi túrk eli Túrkistan hám onıń jaqın tariyxı» atlı 
kitaplarınıń áhmiyeti kórsetilgen. Túrkistanda qalama-qala, awılma-awıl aralap 
shıqqan, pidayı jadidshilerimizdiń barlı
ǵ
ı menen derlik shaxsiy tanıs bol
ǵ
an. 
Ol 1921 – jılı dúzilgen Túrkistan milliy birligi basshısı edi. 

---

109 
«Búgingi túrk eli Túrkistan hám onıń jaqın tariyxı» atlı kitabında ol bılay 
dep jazadı. «Biz pursat kútken milletlermiz. Milliy qúdiretimizdi sonday bir 
kózden keshirsek, Ózbekistan puqaraları barabarında qazaq, qır
ǵ
ız, tatar hám
bashqurtlardıń, ya
ǵ
nıy «orta túrk» dep ata
ǵ
anımız» túrklerdiń hám 
túrkmenlerdiń mádeniy kuwatı, tábiyatı, Aw
ǵ
anıstannan yaki İrannan kem 
emes. Túrkistanda óz milletimiz jetistirgen qánige hám alımlardıń mu
ǵ
darı 
Orta hám aldıń
ǵ
ı Aziya mámleketlerinen kem emes, tek 
ǵ
ana Hindistan hám 
túrkiyada
ǵ
ıdan azdur. Ásirese, sawda, iskusstvo hám diyxanshılıqta 
túrkistanlıqlar
ǵ
a hesh bir adam bas kele almaydı. Bul máselede Evropalıqlar
menen júdá ayrıqsha dárejede báseke ete aladı. Lekin túrk milletiniń sonday 
klassik qáwimlik qásiyetleri bardur, olardı oyatıp qosıw
ǵ
a erisilse, jo
ǵ
altqan 
nárselelerin bir az múddetke tiklep ala aladı» degen sóziniń wáliyligin házir 
kórip otırmız. 
Jadidler eń dáslep tálim tarawında reformalar ótkerip, xalıqtıń sawatlılı
ǵ
ı, 
bilimi, ulıwma ruwxıy sanasın asırıw
ǵ
a bel bayladı. XX ásir baslarında bir 
tárepten úlkede patsha húkimeti máplerine muwapıq keletu
ǵ
ın mánawiy 
qashshaqlıq, ekinshi tárepten jergilikli burjuaziya diniy aqidaparaslarınıń tásiri 
tur
ǵ
anda bul ortalıqta «usuli jadid» mektepleriniń ashılıwı úlken sotsiallıq 
siyasiy waqıya edi. Sol mekteplerge móljellep jaratıl
ǵ
an ba
ǵ
darlamalardıń, 
mu
ǵ
allimleriniń biri Munavvar qari Abdurashidxanov (1838-1931) bolıp, onda 
on pán úyreniliwi názerde tutıl
ǵ
an. Bular miyras huqıqı, arifmetika, arab 
grammatikası, jáhán geografiyası, islam tariyxı, muqaddes tariyx, túrk hám arab 
imlası hám basqalar. 
Jadidlerdiń din tarawında
ǵ
ı xızmetshilerdiń mánawiy pákligin saqlaw 
haqqında
ǵ
ı pikirleri júdá ibaratlı.
Diniy aqidaparastlar arasında ádep-ikramsızlıq, ayrıqsha parasatsızlıq penen 
óz húrmetin jo
ǵ
altıp qoy
ǵ
anlardıń kóbeyip baratır
ǵ
anlı
ǵ
ına M.Behbudiy diniy 

---

110 
sistemanı qayta qurıw, reformistlerdiń, ruxanıylerdiń jańa áwladın tayarlaw 
lazımlı
ǵ
ın ayrıqsha tastıyıqlaydı. Onıń
 
«Padarkush», Fitrattıń «Munazara», 
Hamzanıń «Záhárli ómir», «Qudretullanıń tonı» sıyaqlı dramalıq 
shı
ǵ
armalarınıń júzege keliwi jadidshilerdiń sol talaplarınıń sebepshisi bol
ǵ
an. 
Solay etip jadidlerdiń ideyalıq-filosofiyalıq oylarınıń negizinde tálimdi hám 
jańa kadrlardı tayarlaw isin reformalaw jattı.
Jadidshiliktiń a
ǵ
artıwshılıqqa tek 
ǵ
ana bilimlerdi tarqatıw, násiyatlaw sonıń 
menen qatar hár qanday «biyádetke» qarsı ańlı gúres alıp barıw, onı joq qılıw, 
salamat ideyalıq printsiplerdi xalıq ortasına tarqatıwdı da názerde tutadı. 
Jas áwladtı hár tárepleme rawajlandırıw maqsetinde, jadidler 1908 – jılda
Buxarada gazetalar basıp shı
ǵ
ardı, jańa usıl mektebin («Mektebi usılı jadid») 
shólkemlestirdi. Bul mekteplerde din tiykarları menen birge esap, geografiya, 
tábiyattanıw hám basqa pánler oqıtılar edi. 
Mahmudxoja Behbudiy (1878-1919). Túrkistan jasların oqımıslı hám hár 
tárepleme rawajlan
ǵ
an shaxs qılıp jetistiriw tuwrısında
ǵ
ı ideyalardı úgit-
násiyatladı. Ol barlıq sanalı iskerligi dawamında tek xalıq mápin qor
ǵ
adı. 
Xalqın baxıtlı etiw, perzentlerin sawatlı qılıw ushın gúresti. 1914-jılı jazıl
ǵ
an 
«Jaslar
ǵ
a múrajat» maqalasında «Hátte múlkińizdi satsańızda ulıńızdı zaman
ǵ
a 
say oqıw
ǵ
a ba
ǵ
darlań» dedi. 
Xalıqtı bilimli etiwge umtıl
ǵ
an Munavvarqarı 1918-jılı may ayında 
Tashkent qalasında «Túrk osha
ǵ
ı» ilimiy mádeniy jámiyetin dúzdi. Bul jámiyet 
Túrkistan túrklerin milliy bayraq astında birlestirip, olar
ǵ
a milliy ruwx, milliy 
ideya hám milliy tárbiya beriw, milliy úrp-ádetler tiykarında ulıwma túrk
mánawiyatın payda etiwdi hám sonday-aq milletimizdiń ruwxıy hám fizikalıq 
quwatın arttırıwdı óz aldına maqset etip qoydı. Munavvarqarı sol ideya
astında is alıp baradı hám rus universiteti qatarında musılman bólimin
ashıw
ǵ
a eristi. Onıń universitetiniń ózbekler ushın arnawlı oqıtıwshılar 
tayarlawshı bólimi «Dorilmuallimin»iń ashılıwında sóylegen sózinde, insan 

---

111 
máripatlı bolıp kózi ashılma
ǵ
ansha hújdanı oyanbaslı
ǵ
ın, hújdan oyanbasa ya 
ózin, ya xalqın erkin qor
ǵ
ay almaslı
ǵ
ın, bul bolsa iymansızlıq ekenligin 
náziklik penen túsindiredi. 
Munavvarqarı 1926-jılda qamaqqa alınıp, «jawız niyetli jadid hám
túrkparast», «milletshi», «xalıq dushpanı» tam
ǵ
ası basılıp 1931-jılda atıw
ǵ
a 
húkim etildi. 
Munavvarqarınıń tá
ǵ
dirine izbe-iz onıń saplasları da sherik boldı. Bular 
Mirmuxsin Shermuxammedov (1895-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1940), 
Muhammedsharif Sufizoda (1869-1937), İshoqon İbrat (1862-1934), Saidahmad 
Siddiqiy (1864-1927), Babaxan Saimov (1874-1929) hám kóplep basqalar. 
Ulıwma Turan zamininde payda bol
ǵ
an milliy oyanıw wákilleri – 
jadidlerdiń basım kópshiligi tálimniń burın
ǵ
ı ja
ǵ
dayına qarsı bas kóterip,
reformalar ótkiziw, jańa usıl mekteplerin shólkemlestiriw, túrkistanlıqlardı qısqa 
múddette rawajlan
ǵ
an, ruwxıyatlı hám párawan turmıs keshiretu
ǵ
ınlar
ǵ
a 
aylandırıw jolında háreket etti. Olardıń jaqsı ámelleri, pákize niyetleri, 
ideyaları áwladlar tárepinen dawam ettirilip, olardı ámelge asırıw imkaniyatı
endi payda boldı.
XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Qaraqalpaqstanda da jadidshilik 
a
ǵ
ımına baylanıslı jańa metodta
ǵ
ı mektepler payda bola basladı. Jańa metodta
ǵ
ı 
mektebi 1907-jılı birinshi ret Petro-Aleksandrovskide ashılıp, birinshi mu
ǵ
allim, 
tatar Xafiz Yanbulatov boldı. Sol dáwirde Ámudár`yanıń shep tamanında
ǵ
ı 
Xiywa xanınıń qarawında Xojeli hám Qońırat qalalarında da ashıl
ǵ
an. 
Shımbay qalasında bul mekteptiń ashılıwında belgili shayır Seyful
ǵ
abit 
Majitovtıń 1907 –jılı Nókistiń bolısı İnayatqa jaz
ǵ
an mınaday qosı
ǵ
ı tásir etti. 
Shımbaydan jeri keń suwı párawan, 
Lekin bilimnen joq hesh namu nıshan. 
Jigirma mıń úy, júz jigirma mıń jan, 
Bir mektep joq oqıp bilim alma
ǵ
a. 

---

112 
S.Majitovtıń bul arzıwı orınlanbadı Rossiyada
ǵ
ı 1905-jıl
ǵ
ı revolyutsiyadan 
keyin jańa metod mekteplerinde (jadid mektebi) olardı qattı usladı, jańasınıń 
ashılıwına jol bermedi. 1911 jılı Túrkistan general-gubernatorı Tamsonov jadid 
mekteplerin jawıp onıń ornına jabıq russ túzem mektebin ashıw
ǵ
a buyrıq berdi. 
Nátiyjede 1917-jıl
ǵ
a deyin Qaraqalpaqstanda tek 
ǵ
ana úsh jadid mektebi bolıp, 
onıń ekewi Xiywa xanınıń territoriyasında is kórsetti. Usılardıń ishinde 
Xojelidegi jadid mektebiniń iskerligi júdá tiyimli bolgan. Onı basqar
ǵ
an Yusup 
Axmedov 1909 jılı Xojelide jańa metod mektebin ashqan. Birinshi jılı okıw 
pulsız bol
ǵ
an. Balalardıń sanı 50 ge jetken. Birinshi jıldıń juwma
ǵ
ı boyınsha 
imtixan
ǵ
a qala basshıları qatnasıp, oqıwshılardıń oqıwdı, jazıwdı tezden 
úyrengenine tań qal
ǵ
an. 1910-jılı Xojeli tur
ǵ
ınlarınan aqsha jıynap mektep 
qurılısın basla
ǵ
an. Qurılıs 1911 jılı pitip, aq diywallar, keń xanalar, úlken 
aynekler, hár qıylı mektep úskeneleri xalıqlardı qızıqtır
ǵ
an. Bul mektep 
jámiyetlik fond (jámááti xayriya) shólkemlestirip, onıń juwma
ǵ
ı júdá áhmiyetli 
bol
ǵ
an. Oqıw
ǵ
a tólenetetu
ǵ
ın aqsha mu
ǵ
darı arnawlı komissiya tárepinen 
belgilenip ol úsh tarifte qollanıl
ǵ
an. Oqıwshılardın úy ja
ǵ
dayı esapqa alın
ǵ
an. 
Baydıń balaları ushın 1 rubl`, ortashalardıń balaları ushın 50 tiyin, jarlılardıń 
balaları ushın 25 tiyin. Aqsha tólew múmkinshiligi joq júdá jarlılardıń balaları 
biypul oqıtıl
ǵ
an».
1
Bul mekteptegi eń baslı waqıya onda hayal-qızlar klasınıń hám joqar
ǵ
ı 
klasslardıń ashılıwı boldı. 1916-jılı bunıń úsh klasın 20 qız pitkergen. Bul 
mektepte eń joqar
ǵ
ı klass besinshi klass bolıp onı 1915-jılı 5 bala, 1916 jılı 7 
bala pitkergen. Besinshi klass ol waqıtta eń joqar
ǵ
ı klass bolıp onı pitkergen 
jaslar ózlerin intelligentler dep esapladı. Xojelidegi jańa metodikalıq mektep 
(«Tóte oqıw» mektebi) qaraqalpaqlar arasında óziniń mádeniy bulaqların payda 
etken dáregi bolıp, onda qızlar tigiwdi, pishiwdi, kestelewdi, awqat pisiriwdi, kir 
1
Bulda sonda 89-bet 

---

113 
juwıwdı úyrengen. Sonıń menen qatar Xiywa xanınıń eziwshilik siyasatına qarsı 
bas kóteriw tuy
ǵ
ıların da oyatqan. 
1916-jıldan baslap bul mektep Xiywa xanlı
ǵ
ına jaqpa
ǵ
an. Ol dáwirde 
Asfandiyar xannıń jawızlı
ǵ
ı haywanıy xarakterge iye bola basladı. Xalıqtıń 
arasında «Xiywa xanı Asfandiyar, Bir isiń joq nırıqqa sıyar» degen ashıwlı 
gápler shı
ǵ
ıwınıń sebepleriniń biri, onıń óziniń garemine 40 qız jıynawı onıń 20 
sın gózzallardıń watanı bol
ǵ
an Xojeliden jıynaw boyınsha 1916 jıl
ǵ
ı yanvar` 
ayında
ǵ
ı buyrı
ǵ
ınıń Xojelide orınlanbawında kóringen. Xojelide xan 
xızmetkerleri shólkemlesken qarsılıqqa ushıradı. Xojeli xalqı qızlardı jıynaw 
boyınsha jiberilgen patshanıń hayallar delegayatsiyasın úylerine kirgizbedi. Olar 
úylerge jakınlassa oqıwshılar tam basında turıp, olar
ǵ
a tas jawdırdı hám ol 
wákiller úylerge kire almadı. Yu Axmedov sonıń arasında óz qızların 
dár`yanıń oń tárepine orıs qaramına ótkeriwdi shólkemlestirdi. Túnde eki 
kemege tol
ǵ
an qızlar Nókis tárepine baratır
ǵ
anda birewi batıp suw
ǵ
a ketti. 
Xalıq ashıwlandı. Qalanıń jasları, ayrıqsha oqıwshılar bul gúreske jedel qatnastı. 
Bul waqıya xalıqtıń Xiywa xanı menen qatnasın ótkirlestirdi. Nátiyjede, 1916 
jılı aprelde Xojelide kóterilis shıqtı. Bul kóteriliske qatnasqanı ushın 
Yu.Axmedov qamaqqa aldındı. Mektep jabıldı. 
Ulıwma jadidshiliktiń sotsiallıq siyasiy a
ǵ
ım retinde Qaraqalpaqstan
ǵ
a 
taralıw máselesi ele tereńirek izertlewdi talap etetu
ǵ
ın másele bolıp esaplanadı. 
Házirgi qolda bar materiallar
ǵ
a qara
ǵ
anda, jadidshilik Qaraqalpaqstan
ǵ
a 
«jadidiy usıl» mektebiniń payda bolıwında kórinip ústemlik etip tur
ǵ
an patsha, 
xanlardıń siyasatına qarsı qaratıl
ǵ
an a
ǵ
ım bolıp qáliplesken. 

---

114