Seminar 15-tema : Ekonomikal?q reformalar, jeke menshiklestiriwdin’ q?liplesiwi. ?zbekstanda bazar munas?betlerini? rawajlan?w? Joba : ?zbekstanda bazar reformalar?n ?melge as?r?w j?ne on tiykar ba?darlar? 2

Seminar 15-tema : Ekonomikal?q reformalar, jeke menshiklestiriwdin’ q?liplesiwi. ?zbekstanda bazar munas?betlerini? rawajlan?w?. Joba : 1. ?zbekstanda bazar reformalar?n ?melge as?r?w j?ne on?? tiykar?? ba?darlar?. 2. ?zbekstanda bazar ekonomikas?na ?tiwdi? principler? h?m q?siyetleri. 3. ?zbekstanda mu’lkti m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w h?m jekelestiriw maqseti, jollar? h?m us?llar? Ekonomikal?q munas?betler h?m sh?lkemlestirilgen-basqar?w strukturalar?ni? bir t?rinen p?tkilley basqa ja?a t?rine ?tiw, ekonomikal?q reformalar strategiyas?n islep sh???w j?ne on?? tiykar?? ba?darlar?n an?qlap al?wd? talap etedi. Ekonomikal?q reformalar-ekonomikada t?pkilikli ?zgerislerdi ?melge as?r?w?a qarat?l?an ekonomikal?q ilajlar kompleksi. Ekonomikal?q reformalardan n?zerde tut?l?an maqset m?mleket xalq? ush?n jasaw h?m iskerlik q?l?wd?? e? jaqs? sharayatlar?n jarat?w, olard?? ruwx?y-etikal?q rawajlaniwina erisiw, ekonomikal?q, sociall?q-siyasiy turaql?l?qt? t?miyinlewden ibarat. Reformalard? ?melge as?r?wdan ald?n bazar ekonomikas?na ?tiwdi? teoriyal?q modeli jarat?ld? (bu?an baylan?sl??? ma?l?wmatlar us? bapt?n 2-bandinde aytildi). Bul modelde ja?a ekonomika?a ?tiwdi? ul?wma t?repleri h?m milliy q?siyetleri n?zerde tut?lad?, reformalard?? tiykar?? ba?darlar? belgilenedi. Respublikada ekonomikal?q reformalard? ?melge as?r?wd?? tiykar?? ba?darlar? t?mendegilerden ibarat : - m?lkshilik munas?betlerdi reformalaw ; - agrar reformalar ; - finans-kredit h?m baha reformas? ; - basqar?w sistemas?n reformalaw h?m bazar infratuzilmasin jarat?w ; - s?rtq? ekonomikal?q baylan?slar reformas? ; - social reformalar. Ekonomikal?q reformalard?? bas buw?n? m?lkshilik munas?betlerin tupten ?zgertiw bol?p tab?lad?, sebebi sol arqal? k?p ukladli ekonomika h?m b?sekilesiw ortal??? q?liplestiredi h?m de bazar ekonomikas?na ?tiwdi? sh?rt-sh?rayatlar? payda boladi. Sol sebepli Respublikada m?lkshilik munas?betlerdi reformalawdan n?zerde tut?l?an maqset m?mleket m?lki monopolizmini tamamlaw j?ne bul mulkti jekelestiriw esab?na k?p ukladli ekonomikan? real q?liplestiriwden ibarat. Respublikada ekonomikal?q reformalard? ?melge as?r?wd?? d?slepki basq?sh?nan baslap aw?l xojal???n reformalaw?a ?stinlik berildi. Bu?an t?mendegiler sebep bold? : - Respublikam?z ekonomikas?nda agrar tarawd?? ?stinlikke iye ekenligi, xal?qt?? k?bisi aw?l xojal???nda bandligi, ekonomikal?q ?siwdi? k?p t?repten sol tarmaq ja?day?na baylan?sl?l??? ; - Respublika p?tkil sanaat potensial?n?? yar?m?na jaqin?n quraytu??n sanaatt?? k?plegen tarmaqlar?n (paxta tazalaw, toq?mash?l?q, kiyim-kenshek, az?q-t?lik, ximiya sanaat?, aw?l xojal?q mashinasazlig’i h?m basqalar ) rawajland?r?w keleshekleri tikkeley aw?l xojal???na baylan?sl?l??? ; - aw?l xojal?q ?nimleri (tiykar?nan paxta ) h?zirgi waq?tta valyuta resurslar?, respublika ush?n z?r?r bol?an az?q-t?lik ?nimleri, d?ri-d?rmanlar, texnika h?m texnologiya ?skenelerin shetten sat?p al?wd? t?miyinlep at?r?an tiykar?? derek ekenligi; - ??rezsizlik sharayat?nda aw?l xojal???n?? az?q-t?lik mashqalas?n sheshiwdegi rolini? art?p bar?w?. Bahalar reformas? baslan?annan 1994 j?l?a shekem h?mme t?rdegi shiyki zat h?m ?nimler boy?nsha erkin bahalar?a ?tildi, barl?q tut?n?w buy?mlar? bahas? ?stinen m?mleket qada?alaw? biykar etildi. Reformalawd?? d?slepki basq?sh?nda (1992 j?l ) ke? she?berdegi islep sh??ar?w -texnikal?q qural? bol?an ?nimler, ay?r?m t?rdegi xal?q tut?n?w buy?mlar?, or?nlan?an jum?slar h?m x?zmetlerdi? kelisim bahalar? h?m tariflarga ?tildi. Xal?qt? qor?aw maqsetinde sheklengen she?berdegi az?q-t?lik h?m sanaat tovarlar? bahalar?n?? shegaras? belgilep qoy?ld?. Bahalar reformas?n?? ekinshi basq?sh?nda (1993 j?l ) kelisim k?tere bahalard? m?mleket t?repinen t?rtipke sal?w ul?wma toqtatildi. Bahalard? erkinlashtiriwdin’ ?shinshi basq?sh?nda (1994 j?l oktyabr-noyabr) xal?q tut?n?w buy?mlar? tiykar?? t?rlerini? bahas? erkin qoy?p jiberildi. Solay etip, ekonomikan? reformalawd?? birinshi basq?sh? bahalard? tol?q erkinlestiriw menen tamamlandi. Ekonomikal?q reformalard? ?melge as?r?w basqar?wd?? tiyisli sistemas?n jarat?wd? talap etedi. Usig’an tiykar?nan respublikada p?tkil ekonomikan?, tarmaqlar h?m aymaqlard? basqar?wd?? e? maqul t?setu??n h?m h?zirgi d?wirge uyqas bol?an strukturalar? islep sh???ld?. Basqar?wd?? jergilikli d?rejesinde (w?layat, rayon, qala ) orinlawshi-basqar?w waz?ypalar?n or?nlaw ush?n h?kimlikler engizildi. T?men buw?n basqar?w?nda k?rxana h?m sh?lkemlerge ekonomikal?q erkinlik berilip, olar ja?asha jum?s us?l?na ?tti. Reformalaw n?tiyjesinde quram tapqan basqar?w sistemas? bazar ekonomikas?na ?tip bar?w menen j?ne de rawajlan?p barad?. Bazar reformalar? bazar infrastrukturasin jarat?w ilajlar?n da ?z ishine alad?.Bunda finans, bank-kredit sistemas? m?kemeleri, qams?zland?r?w, auditorlik, yuridikal?q h?m konsalting firmalar? h?m de kompaniyalar?n, birja sistemas?n jarat?w talap etiledi. Respublikada bazar infrastrukturasin jarat?w bir qatar j?nelisler boy?nsha bard?. Birinshi j?nelis boy?nsha tayar -shiyki zat birjas? sistemas? rawajlandi.Bul, ?z gezeginde, brokerlik h?m dilerlik ke?seleri, sawda ?yleri, d?ldalsh? firmalar payda bol?w?na al?p keldi. Ekinshi j?neliste kapital bazar?n?? jum?s?n t?miyinleytu??n strukturalar payda boldi. Kredit resurslar? bazar? h?m valyuta bazar? payda boldi h?m de m?mleketke qarawl? bolma?an qams?zland?r?w kompaniyalar? du’zildi. ?shinshi j?nelis jum?ssh? k?shi bazar?n q?liplestiriwden ibarat bol?p, bul tarawda 240 tan art?q miynet birjas?n ?z ishine al?wsh? ?lken tarmaq du’zildi. Solay etip, reformalard?? barl?q ba?darlar? ?meldegi ekonomikal?q sisteman?? izbe-izlik penen bazar ekonomikas?na ?sip ?tiwine qaratildi. Bul reformalar ?zbekstann?? ??rezsizligin ekonomikal?q t?repten t?miyinlew, on? ekonomikal?q t?repten rawajlan?an h?m xal?q aral?q k?lemde ab?ray-itibarl? m?mleketke ayland?r?w?a x?zmet etdi. «M?mleketimizde ?melge as?r?l?p at?r?an bazar reformalar?n tere?lestiriw h?m ekonomikan? erkinlestiriw processleri k?plegen ab?rayl? xal?q aral?q sh?lkemler t?repinen m?n?sip bahalan?p at?r. M?sal ush?n, h?r j?l? d?nyan?? 162 m?mleketi boy?nsha ekonomikal?q erkinlik indeksin da?aza etetu??n «N?siledie» fond? xal?q aral?q reyting agentligini? bu?an baylan?sl??? juwma?? itibar?a iye. Bul sh?lkem 2000-2007 j?llarda ?zbekstanda erkinlestiriw indeksi 18 punktke jaqs?lan?p, 53 protsentti sh?lkemlestirgenin t?n al?w kerek. Hesh gumansiz, bul k?rsetkish milliy ekonomikam?zd? erkinlestiriw salas?nda sezilerli d?rejede rawajlan?w?a eriskenimizden derek beredi». Oraylasqan basqar?w-buyr?qpazl?qqa tiykarlan?an ekonomikadan bazar ekonomikas?na ?tiwde maqset birdey bolsa da, t?rli m?mleketler t?rli jollard? ta?lawlar? m?mkin. Joqarida ayt?p ?tilgeni s?yaql?, bir sistemadan ekinshi sistema?a ?tiwdi? revolyucion h?m evolyusion jollar? bar. Polsha, CHexoslovakiya, Rossiya h?m basqa ay?r?m m?mleketler bazar ekonomikas?na ?tiwdi? revolyusion jolin, b?r jola ?lken t?nkeriwler q?l?w jolin ta?lad?lar. «Bizi? bazar munas?betlerine ?tiw modelimiz Respublikan?? ayriqsha sharayatlar? h?m q?siyetlerin, d?st?rler, ?rp-?detler h?m turm?s t?rizin h?r t?repleme esapqa al?w?a, ?tiwdegi ekonomikan? bir jaqlama, qopal rawajland?r?wd?? qorq?n?shl? miyraslar?n toqtat?wg’a tiykarlanad?». «?zbekstanda qab?l etilgen ayriqsha reforma h?m modernizaciya modeli arqal? biz ?z ald?m?z?a uzaq h?m dawaml? milliy m?plerimizdi ?melge as?r?w waz?ypas?n qoyar ekenbiz, b?rinen bur?n, «shok terapiyasi» dep atal?an us?llard? bizge shetten tur?p engiziwge qarat?l?an ur?n?slardan, bazar ekonomikas? ?zin-o’zi t?rtipke salad?, degen o?ada jo'n h?m jal?ansh? q?yallardan waz keshtik», dep jazad? m?mleketimiz birinshi Prezidenti I. A. Karimov. ?zbekstanda bazar munas?betlerine ?tiw jol? social -ba?darlan?an bazar ekonomikas?n q?liplestiriwge qarat?l?an. Bul jold? ?melge as?r?w?a, ekonomikan? tu’pten reformalaw?a birinshi Prezidentimiz t?repinen islep sh???l?an t?mendegi besew z?r?rli princip tiykar etip al?n?an : - ekonomikan? ideologiyadan aj?rat?w, on?? artiqmashli?in t?miyinlew; - ?tiw d?wirinde m?mleketti? bas reformash? bol?w? ; - p?tkil ja?alan?w h?m rawajlan?w procesi n?zamlar?a t?ykarlan?w?, n?zamlar ?stinligini? t?miyinleniwi; - bazar munas?betlerine ?tiw menen bir qatarda xal?qt? social qor?aw salas?nda k?shli ilajlard? ?melge as?r?w. - bazar munas?betlerin basq?shpa-basq?sh qarar tapt?r?w. Bul ja?dayd? ta?? bir ret ko’rsetken bar halda, I.A.Karimov sonday jazad?: «Basqar?w-buyr?qpazl?q sistemas?nan basqar?wd?? bazar sistemas?na ?tiw processinde evolyuciyal?q jantas?wd?, «Jan’a ?y qurmasdan tur?p, eskisin buzba?» degen turm?sl?q principke tayan?an halda, reformalard? izbe-iz h?m basq?shpa-basq?sh ?melge as?r?w jolin ta?lad?q. E? ?hmiyetlisi, t?rtipsizlik t?sirine t?sip qalmaw ush?n ?tiw d?wirinde ?yne m?mleket bas reformash? retinde juwapkershilikti ?z moyn?na al?w? z?r?r ekenligin biz ?zimiz an?q belgilep ald?q». I. A. Karimovtin’ d?retpelerinde bazar ekonomikas?na ?tiwdi? birinshi basq?sh?nda t?mendegi eki waz?ypan? b?r jola sheshiw maqset etip qoy?l?anl??? aytiladi: - totalitar sisteman?? salmaqli aq?betlerin engiziw, krizisti toqtat?w, ekonomikan? turaql?last?r?w ; - Respublikan?? ayriqsha sharayatlar? h?m q?siyetlerin esapqa al?an halda bazar munas?betlerini? negizlerin q?liplestiriw. Sol waz?ypalard? sheshiw ush?n birinshi basq?shda reformalawd?? t?mendegi z?r?rli ba?darlar? an?qlap al?nd? h?m ?melge as?r?ld? : - ?tiw procesini? huq?q?y tiykarlar?n q?liplestiriw, reformalard?? n?zaml? -huq?q?y negizin bekkemlew; - jergilikli sanaat, sawda, xojal?q x?zmet k?rxanalar?n, turaq-jay fondin jekelestiriw, aw?l xojal???nda h?m xal?q xojal???n?? basqa tarawlar?nda m?lkshilikti? ja?a formalar?n payda etiw; - ?ndiristi? t?menlep bar?w?n toqtat?w, finansl?q ja?dayd?? turaql?lasiwin t?miyinlew. Ekinshi basq?shda investitsiya iskerligin k?sheytiw, tere? struktural?q ?zgerislerdi ?melge as?r?w h?m son?? negizinde ekonomikal?q ?siwdi t?miyinlep, bazar munas?betlerin tol?q engiziw maqset etip q?y?lad?. Sol maqsetten kelip sh???p I. A. Karimov us? basq?shda ?melge as?r?l?w? kerek bol?an t?mendegi bir qatar waz?ypalard? k?rsetip berdi: - m?mleket m?lkin jekelestiriw salas?nda baslan?an jum?st? aq?r?na jetkeriw; - ?ndiristi? t?menlewine toqtat?p bariw h?m makroekonomikal?q turaql?l?qt? t?miyinlew; - milliy valyuta-sumdi j?nede bekkemlew; - ekonomikan?? struktural?q d?zilisin tupten ?zgertiw, shiyki zat jetkizip beriwden tay?n ?nim ?ndiriske ?tiw. ?tiw d?wirdi? ekinshi basq?sh?nda xal?qt?? kem t?miyinlengen qatlamlar?n social qor?awd? k?sheytiw, olar?a tiyisli j?rdem k?rsetiw boy?nsha birinshi basq?shda tut?l?an jol dawam ettirildi. I. Karimov ayt?p ?tkenleri s?yaql?, h?zirgi basq?shda «erkinlashtiriw h?m reformalard? tere?lestiriw tek ?ana ekonomikal?q, b?lki social, siyasiy waz?ypalard? sheshiwdi? tiykar?? sh?rti». Bul bolsa ekonomika salas?nda t?mendegi an?q waz?ypalard? ?melge as?r?wd? n?zerde tutad? : - ekonomikan?? barl?q tarawlar? h?m tarmaqlar?nda erkinlestiriw procesin izbe-izlik menen ?tkeriw h?m ekonomikal?q reformalard? tere?lestiriw; - jekelestiriw procesin j?ne de tere?lestiriw h?m sol tiykar?nda ?melde m?lk iyeleri klas?n q?liplestiriw; - m?mleket ekonomikas?na shet el qarj?n, ?wele, tikkeley j?neltirilgen qarj?lard? ke? qos?w ush?n qolay xuquqiy sh?rt-sharayat, kepillik h?m ekonomikal?q faktorlard? j?ne de k?sheytiw; - kishi biznes h?m jeke isbilermenlikti? ekonomikal?q rawajlan?wda ?stin turatu??n or?n iyelewine erisiw; - m?mleketti? kirip potencial?n rawajland?r?w h?m bekkemlew, ekonomikam?zd?? j?h?n ekonomikal?q sistemas?na ke? k?lemde integraciyalashuvini t?miyinlew; - ekonomikada m?mleketimiz ekonomikal?q ??rezsizligin j?ne de bekkemlewge qarat?l?an struktural?q ?zgerislerdi izbe-iz dawam ettiriw. Bazar munas?betlerine ?tiwdi? tiykar?? sh?rti k?p ukladli ekonomikan? h?m b?seki ortal???n q?liplestiriw ush?n sh?rt-sharayat?n payda etiwden ibarat. Bunda tiykar??s? m?lkshilik m?selesin sheshiw bol?p tab?lad?. Sol sebepli respublikam?z birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov m?lkshilik m?selesin sheshiwdi «... bazard? payda etiwge qarat?l?an p?tkil ilajlar sistemas?n?? tiykar bol?p x?zmet etedi» dep b?lek ayt?p k?rsetedi. Uzaq j?llar dawam?nda respublikam?z ekonomikas?nda putkil xal?q m?lki dep atal?an, tiykar?nan bolsa m?mleketlestirilgen m?lk tol?q h?kimranl?q etip keldi. Teoriya h?m ?meliyatda putkil xal?q m?lki dep esaplan?an m?lk subekti retinde m?mleketti? sh???w? j?miyet a?zalar? ortas?nda bul mulkka «hesh kimdiki», «ma’mleketiki», «birewdin’ m?lki» dep qarawlar?n?? q?liplesiwine al?p keldi. M?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w - m?mleket k?rxanalar?n h?m sh?lkemlerin j?m??t, ijara k?rxanalar?na, aksiyal? j?miyetlerge, juwapkerligi sheklengen j?miyetlerge, m?mleketke qarawl? m?lk bolmaytu??n basqa k?rxanalar h?m sh?lkemlerge ayland?r?w bol?p tab?lad?. Jekelestiriw - puqaralard?? h?m m?mleketke tiyisli bolma?an yuridikal?q adamlard?? m?mleket m?lki obektlerin yamasa m?mleket aktsiyal? j?miyetlerini? aktsiyalar?n m?mleketten sat?p al?w? bol?p tab?lad?. Jekelestiriwdin’ us?llar? da h?r t?rli bol?p, olard? 3 gruppa?a aj?rat?w m?mkin: 1) m?mleket m?lkin biypul bol?p beriw arqal? jekelestiriw; 2)M?mleket m?lkin sat?w arqal? jekelestiriw; 3) m?mleket m?lkin biypul bol?p beriw h?m de sat?wd? uyqaslast?r?w arqal? jekelestiriw (3. 4-sizilma). M?mleket m?lkin jekelestiriw us?llar? ## #### #### #### #### #### #### ## ##?zbekstanda mulkni m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w h?m jekelestiriw procesin ?melge as?r?w basq?shlar? Ekonomikal?q reformalard? ?melge as?r?wd?? birinshi basq?sh? n?tiyjesinde kishi jekelestiriw ?melde tamamlandi, m?mleket m?lkin basqar?w j?ne on? m?lkshilikti? basqa formalar?na ayland?r?w ush?n kerek bol?an m?kemeler sistemas? payda boldi. Sawda, xal?qqa xojal?q xizmet k?rsetiw, jergilikli sanaat k?rxanalar? jeke h?m j?m??t m?lki etip berildi. N?tiyjede 1997 j?lda sawda-sat?q k?lemi h?m ul?wma awqatlan?w jalp? ?nimini? 95 procentten art?qrag'i m?mleketke qarawl? bolma?an sektor?a tuwr? keldi.?y jaylard? jekelestiriw processinde ilgeri m?mleket iqtiyarinda bol?an bir millionnan art?q kvartira yamasa m?mleket turaq-jay fondinin’ 95 procentten art?qrag'i puqaralard?? jeke menshiki bol?p qald?. M?mleket social programmas?nda belgilep berilgen ekinshi basq?sh 1994-1995 j?llar?a tuwr? keldi.Bul basq?shda k?plegen orta h?m iri k?rxanalar aksiyanerlik j?miyetlerine aylant?rildi h?m de olard?? aksiyalar? respublika q?mbatl? qa?azlar bazar?n?? tiykar?n qurad?.M?mleket m?lki aksiyanerlike aylant?r?l?w? menen bir qatarda kishi jeke biznes k?rxanalar?n sh?lkemlestiriw jedellestirildi. Mulkni m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w h?m jekelestiriwden keletu??n n?tiyje eki jaqlama xarakteristika?a iye. Bir t?repden, ol xal?qt?? bos tur?an qarjlar?n ?zine tart?p, olard?? bazar?a q?s?w?n azaytadi. Ekinshi t?repden, ja?a aqshalard? ?ndiriske qos?w h?m tavar ?ndiriwshiler ortas?nda b?sekin j?zege keltiriw ush?n sharayat jaratad?. Bul jerde son? atap ?tiw kerek, jekelestiriw ekonomikan?? m?mleketke qarawl? bolma?an sektor?n q?liplestiriwdi? birden-bir jol? emes. Baslamash?l?q tiykar?nda jal??z t?rtipdegi jeke menshiklike tiykarlan?an, son?? menen birge, h?r q?yl? kooperatipler, shirketler, juwapkerligi sheklengen j?miyetler k?rinisindegi kishi h?m orta k?rxanalard? sh?lkemlestiriw - ekinshi q?diretli process esaplanad?. Respublika ekonomikas? 1996 j?ldan baslap mulkti m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w h?m jekelestiriwdin’ ?shinshi basq?sh?na kirdi. Bul basq?sh d?wirinde (1996 -1998 j?llar ) jekelestirilmeytug’in obektler dizimine kirmegen barl?q obekt h?m k?rxanalar (j?mi 3146 ) m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?ld?. Jekelestiriw processlerini? t?rtinshi basq?sh? (1998-2003 j?llar ) d?? tiykar?? waz?ypalar? retinde m?mleket byudjetine jekelestiriwden t?sken aqshalard? j?neltiriw, jekelestirilgen k?rxanalar?a shet el investitsiyalard? qos?w, basqar?w natiyjeliligin as?r?w h?m m?lkshilik ja?a munas?betlerine tol?q ?mel etiwi ush?n sharayatlar jarat?w ilajlar?n ?melge as?r?w belgilendi. M?mleketimizdegi m?mleket k?rxanalar?n jekelestiriwdin’1995-2003 j?llarda?? tiykar?? n?tiyjelerde ko’riw mu’mkin. Derek: ?zbekstan Respublikas? M?mleket statistika komiteti ma?l?wmatlar?. Kesteden ayq?n bolad?, analiz q?l?n?p at?r?an d?wir dawam?nda 17836 m?mleket obekti jekelashtirilib, olar tiykar?nda 16852 m?mleketlik emes m?lkindegi k?rxanalar islengen. Atap aytqanda, bul k?rxanalard?? 3667 (21, 8%) aksiyanerlik j?miyetleri, 10138 i (60, 2%) jeke k?rxanalar, 3047 i (18, 1%) basqa formada?? k?rxanalardan ibarat. Bul d?wirde jekelestiriwden t?sken aqshalar k?lemi 167, 3 mlrd.sumd? qura?an. M?mleketimizde h?zirde de jekelestiriw processleri basq?shpa-basq?sh dawam ettirilip at?r. Ma?l?wmatlarda k?rsetiliwinshe, 2004-2008 j?llar dawam?nda 3904 m?mleket obekti jekelestirilib, bun?? n?tiyjesinde t?sken aqshalard?? j?mi k?lemi 471, 1 mlrd. sumd? qura?an. Derek: ?zbekstan Respublikas? M?mleket statistika komiteti ma?l?wmatlar?. Respublikada jekelestiriwdin’ m?nzilli j?neltirilgenligi on?? n?wbettegi ?zgesheligi bol?p tab?lad?.Bul xal?qt?? barl?q qatlamlar?na us? processda an?qlaw h?m n?tiyjelirek qatnas?w? imkaniyat?n beredi. Jekelestiriwdin’ aniq j?neltirilgenligi turaq-jaylard?? ?z iyelerine je?illikli yamasa biypul beriliwinde, xal?qt?? k?birek m?t?j h?m h?lsiz qatlamlar?n qollap-quwatlawd?? h?r q?yl? programmalar? byudjet qarjlar? esab?na oran?w?nda, aw?l xalq? ?z j?rdemshi xojal??? ush?n shek jerler al?w? s?yaql?larda ko’rinedi. N?wbettegi z?r?rli ?zgeshelik - respublikada mulkti m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w waqtinda xal?q ush?n k?shli social kepillikler jarat?ld? h?m t?miyinlendi. Social kepillikler bir p?tkil je?illikler sistemas? arqal? jarat?ld?. Bular jekelestirilip atirg’an k?rxana miynet j?m??tine aksiyalard? je?illikli sh?rtler menen sat?w, ja?a mu’lkdarlarg’a g?nergen tiykar?? fondlar h?m de social infradu’zilme ob'ektlerin biypul taps?r?w, m?mleket k?rxanalar?n?? buy?m-m?lki, fermalar, ba?lar h?m sol s?yaql?lard? je?illikli sh?rtler tiykar?nda jekelestiriw h?m de sal?q t?lewde ay?r?m je?illikler beriw s?yaql?lar bol?p tab?lad?. Respublikada m?mleket m?lkin jekelestiriwdin’ ayriqsha basqa t?repleri I.A.Karimov t?repinen bayanlang’an ekonomikal?q reformalard? ?melge as?r?wd?? tiykar?? qa??ydalar?nan kelip sh??ad?. Bular t?mendegiler: a) m?mleket m?lkin jekelestiriw respublikada ?melge as?r?l?p at?r?an reformalard?? ishki logikas?na boysindiriladi h?m olard?? tiykar?n qurayd?; b) mulkti jekelestiriw procesi m?mleket t?repinen basqar?lad?; v) jekelestiriwdi huq?q?y -normativ t?repten t?miyinlewde n?zamlar?a ?mel etiledi. Sonday-aq, birinshi prezidentimiz I. A. Karimov ?zini? 2007 j?l juwmaqlar?na arnal?an lekciyas?nda ?tken j?lda m?mleket m?lkin m?mleket ?qt?yar?nan sh??ar?w h?m jekelestiriw salas?nda?? jantas?wlar tupten qayta k?rip sh???l?an?, k?rxanalar kapital?nda m?mleket qatnas?w?n keskin kemeytiw boy?nsha qararlar qab?l etilgenin b?lek ayt?p ?tti. «M?mleket obektlerin menshiklestiriwde biz ush?n e? tiykar?? princip,- dep ayt?p ?tdi I.A.Karimov,- bul jum?st?? k?zin biletu??n, baylanisli m?lk iyelerin qos?w, k?rxanalard? haqiqiy iyesine, jekelestirilgen zavod yamasa fabrikan? modernizaciyalaw, texnikal?q h?m texnologiyal?q qayta ?skenelew, j?h?n bazar?nda b?sekine sab?rl? ?nim islep sh??ar?wd? sh?lkemlestiriwge ?lay?q bol?an sheber menejerlerge taps?r?w kerek. Sonday n?tiyjege jetiwimiz kerek, bizi? maqsetimiz ?melge assin - barl?q k?rxanalard? ?z jum?s? ush?n qay??ratug’in haq?yq?y m?lkdarlar, haq?yq?y m?lk iyeleri basqarsin». Birinshi Prezidentimizdin’ «J?h?n finansl?q-ekonomikal?q da?dar?s?, ?zbekstan sharayat?nda on? saplast?r?wd?? jollar? h?m ilajlar?» atl? d?retpelerinde ayt?l?w?na qara?anda, jergilikli organlar h?m tarmaq strukturalar? bassh?lar? t?repinen sapas?z ?nimdi islep sh??ar?w, g?nergen texnika h?m texnologiya tiykar?nda z?lel k?rip islep atir?an k?rxanalard? saqlap qal?w ush?n ur?n?slar?na ul?wma jol qoy?p bolmayd?. Bunday k?rxanalar san? b?gingi k?nde 200 den as?p, olard?? k?pshiligi kiyim-kenshek h?m az?q-t?lik sanaat? salas?nda saqlan?p qal?p at?r. Bul tarawlarda tez ?zgeriwshen bazar talab? texnika h?m texnologiyan? uzag'i menen 5-7 j?lda, rawajlan?an m?mleketlerde bolsa bunnan da q?sqa m?ddetlerde ?zgertiwdi talap etedi. Bunday ja?dayd? us? k?rxanalard? bankrot dep j?riyalaw jol? menen tupten ?zgertiw d?rkar. Bu?an baylan?sl? ?zbekstan Respublikas? birinshi Prezidentini? 2008 j?l 18-noyabrdegi PF-4053 sanl? «Ekonomika real sektor? k?rxanalar?n?? finansl?q turaql?l???n j?ne de as?r?w ilajlar? tuwr?s?nda»gi P?rman?nda n?zerde tut?l?an ekonomikal?q nashar k?rxanalard? finansl?q salamatland?r?w, modernizaciyalaw, texnikal?q h?m texnologiyal?q t?repten ja?alaw procesine kommerciya banklerdin’ qarjlar?n ke?irek tart?wd? jol?a qoy?w ilajlar? z?r?rli esaplanad?. Qararda Respublika Komissiyas?n?? sheshimi tiykar?nda bankrot k?rxanalard? sawda sat?q banklerine sat?w yamasa tuwr?dan-tuwr? balans?na beriwdi? 3 mexanizmi n?zerde tut?l?an: 1) bankrot k?rxana kreditorlik qar?z? quram?n?? 70% h?m odan art?q b?legin bank kreditleri qurasa, ol halda k?rxanan? kommerciya bankleri balans?na beriw; 2) bankrot k?rxanan? auksion sawdalar? arqal? e? joqar? bahan? us?n?s etken h?m tiyisli minnetlemeni ?z moyn?na al?an kommerciya banklerine sat?w ; 3) bankrot k?rxanan? ta?law sawdalar? arqal? kommerciya banklerine «nol» bahada investitsion minnetleme sh?rti menen sat?w. Bul ilajlar m?mleketimizdegi bankrot k?rxanalard? struktural?q qayta d?ziw h?m de ja?a xojal?q iskerligin jol?a qoy?w processlerin sezilerli d?rejede tezlestiredi. M?lkshilik munas?betleri - jeke, j?m??t h?m m?mleket m?plerin ?zinde bildirip, islep sh??ar?w faktorlar? h?m n?tiyjelerinen paydalan?w boy?nsha kisiler, j?m??tler, tarmaqlar, aymaqlar h?m m?mleket ortas?nda?? munas?betler kompleksi bol?p tab?lad?. M?lkshilik munas?betlerini? ekonomikal?q mazmun? materiall?q h?m ruwx?y o’nimlerdi ?zlestiriw boy?nsha ekonomikal?q munas?betlerdi ?zinde sawlelendiredi. Eger m?lkshilikti? ekonomikal?q mazmun? ol yamasa bul obektti ?zlestiriw h?m paydalan?w boy?nsha subektler ortas?nda?? munas?betlerdi bildirse, m?lkshilikti? huq?q?y mazmun? subektti? obektke sal?st?r?anda bol?an munas?betin s?wlelendiredi. Mulkti m?mleket ?qt?yardan sh??ar?w h?m jekelestiriw - k?rxanalar ustav fondinda m?mleket ?lesini? q?sqar?w?, olard?? investitsion birligin as?r?w h?m shet el investorlarni jekelestiriw procesine qos?wd? ke?eytiwge qarat?l?an kompleks programmadan ibarat process bol?p tab?lad?. Tiykar?? tayansh t?sinikler: Bazar ekonomikas?na ?tiw d?wiri - basqar?w -buyr?qpazl?q sistemas?n saplast?r?w yamasa tupten ?zgertiw h?m de bazar ekonomikas? sistemas?n?? tiykarlar?n q?liplestiriw processlerin ?melge as?riwshi tariyx?y d?wir. Bazar reformalar? - bazar ekonomikas?n h?m bazar ekonomikas? munas?betlerin q?liplestiriwge qarat?l?an ilajlar kompleksi. Ekonomikal?q reformalar - ekonomikada t?pkilikli ?zgerislerdi ?melge as?r?w?a qarat?l?an ekonomikal?q ilajlar kompleksi. Ekonomikal?q uklad - t?rli m?lkshilikke tiykarlan?an xojal?q j?rgiziwdi? formalar? h?m t?rleri. Ekonomikan? erkinlestiriw - bul xojal?q ?mirini? barl?q tarawlar?nda?? tos?q h?m de sheklewlerdi, son?? menen birge, m?mleket qada?alaw?n keskin t?rde kemeytiw yamasa b?ykarlaw?a j?neltirilgen ilajlar sistemas?. Reformalar konsepsiyas? - sociall?q-ekonomikal?q reformalard?? tiykar?? maqset h?m ba?darlar?, on? ?melge as?r?wd?? waz?ypalar? h?m strategiyal?q jollar?ni? ul?wma ideyas?. Ekonomikan? turaql?last?r?w - krizis ja?daylar?n toqtat?w tiykar?nda makroekonomikal?q te? salmaql?l?qt? saqlaw h?m islep sh??ar?wd? k?teriw ush?n sh?rt-sh?rayatlard? payda etiw. Modernizaciyalaw - j?miyet ?mirini? t?rli iskerlik taraw?lar?n tupten ?zgertiw, ja?alaw, bu?an baylan?sl? rawajlan?wd? j?h?ndegi ?meldegi ald???? ulgiler t?repke j?neltiriw h?m jetilistiriw processlerini? kompleksi. M?lkshilik munas?betleri - mulkke iyelik q?l?w, odan paydalan?w, on? ?zlestiriw h?m ?qt?yar etiw processinde payda bolatu??n munas?betler. M?lkten paydalan?w - buy?m-m?lkti? ekonomikal?q iskerlikte isletiw yamasa socialliq ?mirde qollan?l?w?, ya?n?y on?? ma’pli t?replerin paydalaniw. Mulkti ?qt?yar etiw - buy?m-m?lk t??dirin ??rezsiz sheshiw. Mulkka iyelik q?l?w - mal-m?lklik huq?q?n?? on?? iyesi qol?nda saqlan?p tur?w? h?m jarat?l?an materiall?q bayl?qlard? ?zlestiriwdi? ekonomikal?q formas?. M?lk obektleri - mulkke aynal?an barl?q bayl?q t?rleri. M?lk subektleri - m?lk obektin ?zlestiriwde qatnasiwsh?lar, m?lkshilik munas?betler qatnas?wsh?lar?. Jekelestiriw - mulkke iyelik q?l?w huq?q?n?? m?mleketten jeke h?m basqa shaxslar?a ?tiwi. M?mleket quraminan sh??ar?w - mulkti m?mleket esab?nan sh??ar?p, basqa m?mleketlik emes m?lk formalar?n?? payda boliwi. A?debiyatlar: 1. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. 1. - Toshkent: O‘zbekiston.. 2017. 2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. -Toshkent: O‘zbekiston. 2017. 4. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017. 5. Karimov I.A. Inson uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T. 14. - Toshkent: O‘zbekiston, 2006. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 7. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent: O‘zbekiston, 2011. 8. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. - Toshkent: O‘zbekiston. 2015. 9. Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. O’zbekiston tarixi (darslik )Toshkent «Iqtisod-moliya» 2016. 10. U.F.Elmuratova. O’zbekistonning eng yangi tarixi. (o’quv uslubiy majmua) Toshken 2021 11. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2017. 12. Ëåâèòèí Ë. ¡çáåêèñòîí òóá áóðèëèø ïàëëàñèäà. Òîøêåíò: ¡çáåêèñòîí, 2005. 13. Ìóñòà?èë ¡çáåêèñòîí òàðèõè. Ìàñúóë ìó?àððèð À.Ñàáèðîâ. - Òîøêåíò: Àêàäåìèÿ, 2013. 14. Íîâåéøàÿ èñòîðèÿ Óçáåêèñòàíà. Ðóêîâîäèòåëú ïðîåêòà è ðåäàêòîð: Ì.À.Ðàõèìîâ. - Òîøêåíò: Àäàáè¸ò ó÷?óíëàðè, 2018. 15. Ýðêàåâ À. ¡çáåêèñòîí é¢ëè. - Òîøêåíò: Ìàúíàâèÿò, 2011.