İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

4. Koloniyallıq hám ba
ǵ
ınqılıq dáwirindegi ózbek xalqınıń
mánawiyatına tuw
ǵ
an qáwip. 
Eger Patsha Rossiyası biziń ruwxıylı
ǵ
ımızdı tur
ǵ
ınlıqta, qalaqlıqta tutıw
ǵ
a 
urın
ǵ
an bolsa, bol`shevik – shovinistler jergilikli xalıqlardı óz milliy
ruwxıylı
ǵ
ımızdan pútkilley jat etiw siyasatın tuttı. «Forması milliy, mazmunı 
sotsialistlik», «sovet mádeniyatı» tolıq eki júzlilikke qurıldı. Dindi, ya
ǵ
nıy 
xalıqtıń mın jıllıq isenimin biykar etti, ornına «shaxsqa sıyınıw», «paxta
ǵ
árezsizligi ushın gúres», Túrkistan xalıqların ekonomikalıq qaramlıq hám 
ázzilik, úlke tábiyatınıń wayran bolıwı, suw, hawa, tábiyattıń záhárleniwine alıp 
keldi. «Xalıqlar doslı
ǵ
ı», «internatsionalizm» bayraqları astında pútin milletler 
ana jurtınan quwıldı, milliy úlkeler xalıqları quramın ruslastırıw siyasatı qattı
qollıq penen ámelge astı. 
Máselen patsha koloniyası dáwirinde a
ǵ
artıwshılıq ideyasın joqarı kóterip 
shıqqan jadid babalarımızdıń iskerligi bu
ǵ
an jáne bir jarqın mısal bola aladı.... 
óziniń shaxsiy manfatlerinen keship, el-ulıs marifatları ushın, jurtımızda 
progresske jeteklew maqsetinde ámelge asırıl
ǵ
an a
ǵ
artıwshılıqtı, pidayı 
insanlardıń iygi islerin áwladlar yadınan óshiriw ushın qansha qata
ǵ
anlıq 
islepdi. 
Tariyxtan málim bol
ǵ
anınday, bir xalıqtı ózine ba
ǵ
ındarıwdı qálegen 
kúshler eń dáslep onıń ótmishinen, tariyxınan, mádeniyatınan júda etiwge 
umtıladı. Basıp alın
ǵ
an mámleket xalıqlarınıń mádeniy- ruwxıy rawajlanıwın 
tunshıqtırıw, joq qılıw arqalı ózleriniń koloniyallıq tártiplerin saqlap turıwı, 
koloniyallıq siyasattıń tariyx sınawınan ótken dástúriy jollarınan biri bolıp 
sanaladı. Basqınshı mámleket boysındırıl
ǵ
an xalıqlardı bara-bara ózine sińdirip 
jiberiw, bunıń ushın óz ideologiyası hám ideyaların olar
ǵ
a májbúriy zorlap 
eńgiziw mádeniyatına zıyan keltiriw, milliy tili, milliy úrp ádetleri hám milliy 

---

115 
qádiriyatların rawajlandırıw
ǵ
a jol bermeslikler kolonizatorlıq siyasattıń tiykar
ǵ
ı 
maqseti boldı. 
Áyyemgi zamanda
ǵ
ı Qıtay filosoflarınıń biri óziniń imperatorına mınaday 
másláhat bergen ekeń «Meniń húkimdarım, eger qandayda bir mámleketti
jawlap almaqshı hám sol elde uzaq húkim súrmekshi bolsańız, birinshi 
náwbette sol mámlekettiń xalqın ruwxıylı
ǵ
ınan maxrum qılıń, ya
ǵ
nıy juda 
etip, mádeniyatınan ayırıń. Ruwxıylı
ǵ
ınan júdá bol
ǵ
an xalıqta aqıllılıq,
birdemlik, ulıwma máplerdi anıqlawda awızbirshilikte bolmaydı degen 
túsinikti Rossiya kolonizatorlarınıń hám totalitarizmniń baslı siyasatınıń tiykarı 
boldı. 
Bul siyasattıń da tereń oylan
ǵ
an sebepleri bol
ǵ
an. Óz mádeniyatınan, juda 
bol
ǵ
an xalıq mánawiy jarlılıqqa ushırap birigiwge kúshi kelmey qalıwı sózsiz. 
Mısalı ilim-pán hám mádeniyattın eń rawajlan
ǵ
an oraylarınan bol
ǵ
an 
Túrkstandı zorlıq jolı menen basıp al
ǵ
an patsha húkimeti jergilikli xalıqtı qullıq, 
siyasiy ba
ǵ
ınıqılıq hám ruwxıy jarlılıq ja
ǵ
dayında uslap turıwdı basqınshılıq 
siyasatınıń oraylıq máselelerinen biri dep esapladı. Óziniń jawız hám hiylekerlik 
siyasatın ámelge asırıwdıń tiykar
ǵ
ı jol jorıqların islep shı
ǵ
ıw ushın jumıstı 
neden baslaw kerekligi haqqında usınıs hám juwmaqlar beriw tapsırması menen 
patsha húkimetindegi kópshilik alımlar hám basqa da taraw adamları 
Rossiyadan Túrkstan
ǵ
a jiberildi. 
Basıp alın
ǵ
an mámlekette ilim-pán, mádeniyat, mánawiyat basqınshı 
mámleketke qara
ǵ
anda bir neshe mártebe ústin bolsa, bunday jerlerde 
koloniyallıq tártiplerdi saqlap turıw ańsat keshpeydi. Biziń úlke bolsa, basqınshı 
patsha Rossiyasınanda mánawiy-máripiy hám mádeniy rawajlanıw ja
ǵ
ınan bir 
qansha ústin turdı. Patsha húkimeti alımlar másláhátine ámel qılıp, biziń úlkede 
qanday bolmasın ózlerin jergilikli xalıqtan ústinligin dálillewge hám sol arqalı 
«úzil-kesil» jeńiske erisiwge shıntlap kiristi. Ótmishtegi basqınshılar sıyaqlı 

---

116 
patsha basqınshılı
ǵ
ı da bul tarawda
ǵ
ı isti Túrkistan xalqın bir neshe mıń jıllıq 
tariyxı, mádeniyatı, úrp-ádetlerinen ayırıw ruwxıy mánawiy jarlılıqka túsiriw 
dep bildi. Bul uzaqtı oyla
ǵ
an, rejelestirilgen siyasat edi. Bul siyasat tiykarında 
patsha húkimetiniń máplerin hár tárepleme qor
ǵ
aw hám Túrkstan xalıqların, 
sonıń ishinde Ózbekistan, sonday-aq, Qaraqalpaqstan xalqınıń milliy ózligin 
ańlawdan juda etiw, ótmishin umıttırıw, Watanpárwarlıq tuy
ǵ
ısınan juda bol
ǵ
an 
óz keleshegin kóre almaytu
ǵ
ın adamlar toparına aylandırıw wazıypası tur
ǵ
an 
edi.
Tariyx millettiń haqıyqıy tárbiyashısı. Biziń ullı babalarımızdıń jeńisleri 
hám isleri adamlardıń yadın oyatadı, puqaralıq sananı háwijlendiredi, ádep-
ikramlılıq tárbiyada tabıslardı eleklewdiń deregine aylanadı. Sonıń ushın olar 
xalıqtı óz tariyxınan ayırıw
ǵ
a tırıstı.
Ruwxıyat hám a
ǵ
artıwshılıq xalıqtıń óz ótmishin biliwi hám keleshegin 
túsinip jetiwine járdem beredi. Ruwxıyat hám a
ǵ
artıwshılıqtan ajıral
ǵ
an xalıq 
milliy tárepinen de ózin ańlap ala almaydı, tá
ǵ
dirge tán berip jasawdı ózine 
qolay kóredi. Patsha Rossiyası bul úlkede sawatsızlıq, bilimsizlik ja
ǵ
dayın 
qáliplestiriw hám hár tárepleme bekkemlew ushın háreket etti. Tsarizmniń 
kolonial siyasatın Shı
ǵ
ısta qan hám qılısh penen járiya etken generallardıń biri 
M.D.Skobelev «Milletti joq qılıw ushın onı qırıw shárt emes, onıń mádeniyatın, 
tilin, iskusstvosın joq qılsaq bol
ǵ
anı, tez arada ózinen-ózi joq bolıp ketedi»,-dep 
«bolja
ǵ
an» edi. Onıń sol «dana» kórsetpesi Túrkistanda
ǵ
ı mánawiy 
a
ǵ
artıwshılıq hám mánawiyatqa qaratıl
ǵ
an nadanlıqlar hám jawızlıqlar ushın 
qollanba bolıp xızmet qıldı. Tsarizm Túrkstan xalıqların sawatsızlıq, bilimsizlik 
ja
ǵ
dayında uslap turıwdan mápdar edi. Onıń maqseti 
ǵ
áplet uyqısında jatır
ǵ
an, 
zamanagóy ilim - texnika, a
ǵ
artıwshılıq tabıslarınan biyxabar, milliy sanası pás, 
milliy maqtanısh sezimleri taptal
ǵ
an xalıqtı talaw, eziwden ibarat edi. Patsha 
húkimetiniń kolonial úlkelerdegi wákilleri «yarım patsha» general-gubernatorlar 

---

117 
Kaufman, Kuropatkin, jállad Golovanovqa uqsa
ǵ
anlar Samarqand, Buxara, 
Xiywa, Qoqand, Tashkenttegi meshit-medreselerdi, ba
ǵ
lar hám arıqlardı toptan 
oqqa tutıp jer menen jeksen etti. Patsha imperiyasınıń koloniallıq eziwshiligi 
Qaraqalpaqstanda da hádden tısqarı kúsheyip, xalıq o
ǵ
ada awır turmısta jasadı. 
Úzliksiz kóbeyip bar
ǵ
an salıqlar hám basqada májbúriy tólenetu
ǵ
ın hár qıylı 
tólemler hám minnetli túrde mutqa islep beretu
ǵ
ın jumıslar xalıqtıń turmıs 
ahwalın tómenletip jiberdi. Úlkedegi xalıqtıń tiykarın quraytu
ǵ
ın diyxanlar 
diyxanshılıq jumıslarınıń derlik barlı
ǵ
ın orınladı. Bul jumıslar ushın Patsha 
tárepinen 
ǵ
árejet te bólinbedi, qayta patsha hákimshiligi qazıw hám basqa da 
suwdan paydalanıw jumısların shólkemlestiriwde kóplep nızamsızlıqlar
ǵ
a jol 
qoydı. Patsha húkimetiniń Túrkstanda
ǵ
ı kolonial siyasatınıń túp mazmunında 
qanday maqsetler jatır
ǵ
anın xalqımızdıń bilimli, mádeniyatlı ziyrek, aqıllı dana 
perzentleri álle qashan túsinip jetken edi. Patsha húkimetiniń kolonial siyasatın 
áshkara etken, xalıqtı erkinlik hám azatlıqqa, bilim hám mádeniyatqa basla
ǵ
an, 
milliy qádiriyatlarımızdı qollap-quwatla
ǵ
an, usı jolda azap shegip qurban 
bol
ǵ
an ullı qálb iyesi Abdirawf Fitrat óziniń «Túrkstanda ruslar» miynetinde 
mámleketler arasında Túrkstanımız sıyaqlı baxıtsız mámleket dúnyada joq. Rus 
kapitalistleri menen, rus poplarınıń sadıq isenimli qarawılları bol
ǵ
an eski 
Rossiya húkimeti soń
ǵ
ı eliw jıl ishinde Túrkstanlı balalardıń paydalarına bir is 
isledime yaki islemekshi boldı ma? Mine sol sawal
ǵ
a «joq!» degennen basqa bir 
juwaptıń ózi joq. Jurtımız eliw bir jıl áskeriy mekemeler qol astında tur
ǵ
anı 
ushın biz Evropanıń mádeniy rawajlan
ǵ
an milletleri menen kórise almadıq, 
olardıń sotsiallıq hám ekonomikalıq pikirlerinen paydalana almadıq. Biziń 
kózlerimizdi ashırmaslıq rus siyasatınıń tiykar
ǵ
ı printsipine aylan
ǵ
anlı
ǵ
ı ushın, 
tatar a
ǵ
ayınlerimizdiń Túrkstannan jer alıw, Túrkstanda mektep saldırıw sıyaqlı 
usınıslarına qatań tıyım saldırıldı. Biziń diniy hám milliy sezimlerimizdi óltiriw 

---

118 
tilegi menen Ostroutov sıyaqlı poplardıń idarasında gazeta shı
ǵ
arıldı, mektep 
ashıldı, biraq óz milletimiz hám diyanatımızdı ańlamaq ushın óz tárepimizden 
ashıl
ǵ
an mektepler hám gazetalar
ǵ
a tıyım salındı»-dep jaz
ǵ
an edi. Abdurawf 
Fitrattıń qálbinen shıqqan usı sózlerde kolonializm siyasatınıń bárshe tárepleri 
ashıp kórsetilgenligin kóriwge boladı. Xalıqtı pútinley sawatsız qaldırıw ushın 
alfavitti bir neshshe ret ózgertiwde bunıń mısalın beredi. Solay etip «patsha 
húkimetiniń Túrkstan xalıqlarına qarsı qaratıl
ǵ
an koloniyallıq siyasatı bul 
xalıqlar ortasında
ǵ
ı hár qanday mámleket iske asırıwı tiyis tártiplerdi joq qılıw, 
olardıń sotsial-ekonomikalıq, siyasiy - mádeniy rawajlanıwın toqtatıw, olar
ǵ
a 
erkinlik bermew, milliy qádiriyatlarımızdı jerge urıw, kemsitiw, milliy 
maqtanıshın, ruwxıylı
ǵ
ın qorlap, xalıqtı qorqıwda usladı. Bul siyasattı ámelge 
asırıw arqalı kolonial úlkede húkimlik súriwin máńgilestiriwdi maqset qıl
ǵ
an 
edi. 
Keshegi ba
ǵ
ınıńqılıq dáwirimizdegi mánawiyatımızdıń awhalına kelsek biz 
onı húrmetli Prezidentimizdiń «Joqarı mánawiyat jeńilmes kúsh» degen 
miynetindegi «Biz basımızdan keshirgen burın
ǵ
ı kolonial dúzim dáwirinde 
milliy mánawiyattı rawajlandırıw
ǵ
a hasla jol qoyılma
ǵ
anlı
ǵ
ı málim. Kerisinshe 
xalqımızdıń tábiyatına, jasaw qálpine jat bol
ǵ
an kommunistlik ideologiyanı hár 
qanday jollar menen hám zorlıq penen eńgiziwge háreket islegen», «Ózlerińiz 
oylanıp kóriń basqınshılıqqa tiykarlan
ǵ
an dúzim, koloniyalıq dáwirde biz kim 
edik», «Ta
ǵ
dirimiz kimniń qolında edi», «Kaaba dep qay jerge sıyınatu
ǵ
ın 
edik», «Tilimiz dinimiz qanday awhalda edi?», «Biziń maqtanıshımız, insanıy 
húrmetimiz, úrp-ádetlerimiz qanday túsiniklerge almastırıl
ǵ
an edi» h.t.b. 
sorawlarına juwaplardı kóz aldımız
ǵ
a keltirsek biziń mánawiyatımızdıń qanday 
dárejede bol
ǵ
anlı
ǵ
ın kórsetedi.
Oktyabr` tóńkerisi nátiyjesinde bol`shevikler biziń úlkemizdi basıp aldı 
hám jekke kommunistlik ideologiya húkimlik qıldı. Xalqımızdıń ruwxıyatına 

---

119 
qısım jasaw baslandı. Oraydıń ruxsatısız hesh nárse islep bolmaytu
ǵ
ın boldı. 
Jergilikli baslıqlar óz xalqınıń zárúrliginen kelip shı
ǵ
ıp ózlerine tura keletu
ǵ
ın 
qarar qabıl ete almadı. Hátteki «Qaraqalpaqstanda yaki Xorezmde bir 
ǵ
ana 
balalar baqshasın qurıw ushın oraydan ruxsat alıw kerek edi». «Biziń 
jurtımızdan alıp shı
ǵ
ıp ketip atır
ǵ
an jer astı hám jer ústi baylıqlarımızdı 
esaplańlar, bizden alıp atır
ǵ
anıńız qansha, bizge berip atır
ǵ
anlarıńız bunsha 
nege kem, deseńiz Sizdi milletshil qılıp shaqırar edi
22
. 
Kommunistlik ideologiya xalıqtıń úrp-ádetlerinen, qádiriyatlarınan waz 
keshiwge úndedi, Ana tilimiz Oktyabr` tóńkerisinen keyin ekinshi tilge aylandı. 
Ózbekistan zıyalıları tárepinen jazıl
ǵ
an ádebiyatlar qatań tsenzura
ǵ
a alındı. 
Mısalı akademik M.Muminov Ámir Temur tuwralı jaz
ǵ
an risolası ushın 
ayıplandı. N.Dawqaraev Berdaq babamızdıń shı
ǵ
armaların haqqanıy bahala
ǵ
anı 
ushın quw
ǵ
ın
ǵ
a ushıradı. Arab álipbesinde jazıl
ǵ
an ádebiyat hám mádeniyat 
dúrdanaları otqa ja
ǵ
ıldı. Olardı saqla
ǵ
an adamlar qattı jazalandı. Eldiń inayatı, 
qatarda
ǵ
ı ruwxıyat hám ádep-ikramlıq shaydaları bol
ǵ
an din xızmetkerleri, 
baylar, isbilermenler, shayırlar, xalıq dushpanı dep járiyalandı. «Olar 
«Revolyutsiya dushpanı» dep qata
ǵ
an qılındı, atıp óltirildi. 
Ózbekistan diyarında
ǵ
ı júzlegen, mınla
ǵ
an ertedegi mádeniy estelikler 
buzıldı, mıńla
ǵ
an meshit-medreseler joq etildi. Xalqımızdı óz tariyxınan ayırdı. 
Tariyx burmalandı. Húkimet adamlardı óziniń hasıl násilin bilmeytu
ǵ
ın 
mankurtlikke tárbiyalawdı qol
ǵ
a aldı. Adamlar turmısta baylıq ne, jarlılıq ne 
ekenin bilmey dúnyadan kóz jumdı.
22
Karimov İ.A. «Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yólida xizmat qilish-eng oliy saodatdir». 
T.Ózbekiston. 2015. 74-b. 

---

120