İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

121 
6. Ruwxıy barkamal insan túsinigi hám onıń ólshemleri. 
Reje: 
1. Ruwxıy barkamal kámil insan túsinigi 
2. Shaxs ruwxıylı
ǵ
ınıń ólshemleri 
3. Milletlerara tatıwlıq hám onıń mánisi 
Tayanısh túsinikler 
Barkamal insan, kámil insan, jetik insan, Farabiy, Nawayı miynetleri, 
ózlikti ańlaw, milletler aralıq tatıwlıq, huqıqıy sawatxanlıq, Watan, «Watandı 
súyiw, iymannandur», insan, insanparwarlıq, óz milletine sadıqlıq, Berdaq, 
Ájiniyaz násiyhatları, milletpárwarlıq, İ.Yusupov násiyhatları, ádep-ikramlılıq, 
nápsi, milliy ózlik, İ.A.Karimov ózlik haqqında, koloniallıq dáwirde ózliktiń 
awhalı, ruwxıy qádiriyatlardıń tiykarları, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń
suverenligi hám ózliktiń tikleniwi.
1. Ruwxıy barkamal kámil insan túsinigi 
Tariyxqa 
názer 
taslasaq, 
ullı 
shaxslardıń 
iskerligi 
sheber 
shólkemlestiriwshilik, tereń bilimlilik penen 
ǵ
ana emes, al olardıń ádep-
ikramlılı
ǵ
ı menen de joqarı mánis-mazmun
ǵ
a iye bol
ǵ
an. Ádeplilik basqalardı 
ǵ
ana emes, ózin de húrmet etiw dep túsingen. Ásirese, biziń milliy 
dástúrlerimizge kóre, insannıń kámilligi, eń dáslep, onda
ǵ
ı ádepliliktiń 
jetikliginde, ata-babalar miyrasın tereń úyrenip, onı bayıtıw, úlken-kishige 
húrmet kórsetiw babında
ǵ
ı háreketlerinde kózge kórinedi. Demek kámil 
insannıń bir belgisi ádeplilik. «Bárkamallıqqa erisiwdiń eń áhmiyetli quralları, - 
deydi Farabiy, - tálim hám tárbiya bolıp tabıladı». Tálim, onıń pikirinshe, 
teoriyalıq iygiliklerge úyretse, tárbiya iygiliktiń ádeplilik qásiyetlerine úyretedi.
Farabiy ádepli, jaqsı minez-qulıqlı insan degende ilim-bilimge umtılatu
ǵ
ın, 
haqıyqat hám ádalat ushın gúresetu
ǵ
ın, nahaq sózlerdiń dushpanı, óz pikirinde 
tura alatu
ǵ
ın adamdardı názerde tutadı. Bunday insan bolıw ushın adam ózine 

---

122 
tómendegi on eki qásiyettti jámlestirgen bolıwı lazım: jaqsı den sawlıq, ótkir 
zeyin, bekkem yad, tez sheshimge keliw, shiyrin ziban, ilim-bilimge umtılıw; 
zıyanlı qumar oyınlarınan jıraq bolıw; haqıyqattı hám ádalattı súyiw; ar-namıslı 
bolıw; dúnyaparaz bolmaw; insanpárwar bolıw; orınsız ójet bolmaw.
Sonıń menen qatar kámil insan - qullıq, 
ǵ
árezlilik, baqımandalıqtan 
pútkilley qutıl
ǵ
an insan. Óytkeni insan birewge qulday erse, demek sotsiallıq 
jaqtan ol hesh nársege erispegen boladı. Kámil insan óz jámááti, Watanı, xalqı 
máplerine jat, zıyanlı ideyalardı tarqatatu
ǵ
ın adamlar keyninen kóre-bile erip 
kete bermeydi, sergek hám belsendi boladı. 
Kámil insannıń ta
ǵ
ı bir xarakterli belgisi watanparwarlıq. Watan (arabsha 
«Vatan»-ana jurt)-bul insan hám onıń ata-babalarınıń kindik qanı tam
ǵ
an 
muhaddes dárgayı bol
ǵ
anlıqtan onı húrmetlew kámil insan pazıyleti. 
Ótken keńes húkimeti dáwirinde Watan-ana degen túsinik burmalanıp, 
adamdı hár kimniń tuw
ǵ
an jerine kewilsizligine tárbiyaladı. Bul haqqında 
Ózbekistan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Ózbekistan qaharmanı İ.Yusupov 
bılay dep kórsetti.
«Watan qayda!»-Watan sa
ǵ
an, bilip qoy, 
Moynaq penen Muz teńizdiń arası, 
Sol aralıq bári seniń Watanıń»
«Al mınaw she qaraqalpaq dalası, 
Onı mázi «tuw
ǵ
an jer» dep jırlaysań, 
Solay etseń, sen milletshil bolmaysań». 
Watan-adamnıń súyenishi, maqtanıshı, ana kibi panası. Sonlıqtanda biz onı 
ana
ǵ
a teńep Ana Watan deymiz, hám ana kibi ázizleymiz. 
Watan adam
ǵ
a dúnyanıń jarı
ǵ
ın ba
ǵ
ıshlaydı, onı joqtan bar etedi. Ol adam 
ushın onıń óziniń eli, ásirler boyı ómir keshirip, jáne solay bolıp qalıwı ushın 
janın pidá etip gúresip atır
ǵ
an keń paytaxt jeri, jasap tur
ǵ
an úlkesi 
ǵ
ana emes, 
tuw
ǵ
an shańara
ǵ
ı, ata-ana, bala-sha
ǵ
ası, yarı-qostarı, a
ǵ
ayın-tuw
ǵ
anları, qurbı-

---

123 
qurdasları, zamanlasları. Solar menen birge dúnyada kóretu
ǵ
ın qızı
ǵ
ı menen 
baxıtı, ólgennen keyinde urpaqlarına ruwxıy yad bolıp jatatu
ǵ
ın torqalı topıra
ǵ
ı. 
Áyyemgi 
zaman oyshılı, hámmege belgili sheshen Tsitseron 
«Súyispenshilik tuwralı barlıq túsiniklerimiz «Watan» degen bir 
ǵ
ana sózge 
birikken» dese, ullı shayır Shiller «Watannan súykimli hesh nárse bolıwı 
múmkin emes» dep keltiredi. Al, belgili Venger shayırı Sh.Patefi «Ómir men 
ushın bárinen qımbat, muhabbat ómirden de artıq, biraq elimniń erkinligi hám 
azatlı
ǵ
ı ushın kerek bolsa ekewinde qurban etiwge turaman» dep tujırımla
ǵ
an. 
Hádisi shárifte aytıl
ǵ
anınday, «Watandı súymek iymannandur». Al «Ata 
mákan», «Ana jurtım», «Kindik qanım tam
ǵ
an jer» dep emireniw hár bir 
insannıń itiqatı. 
Watannıń haqıyqıy perzenti bolıw-kamillik pazıylet. Ózin Watan perzenti 
dep esapla
ǵ
an hár bir insan onıń ekonomikalıq, ruwxıy baylıqların asırap 
abaylaw, jáne de kóbeyttiriw, Watan qúdiretin bekkemlew, onıń xalıqlar 
arasında abıroy-itibarın asırıw isine múnásip úlesin qosadı. 
Xalqımızda
ǵ
ı hadal perzent «Watan ushın jan beriwi múmkin» degen 
ibaranı boyına sińirgen insan Watan ushın otqa túsedi. Biziń xalqıqlarımızdıń 
ata-mákanın ardaqlaw sezimi júdá tereń. Olar ushın tuw
ǵ
an jerdi qásiyet tutıw 
qan
ǵ
a sińgen minez, ázelgi dástúr. Bul biziń janımız
ǵ
a hám tánimizge ana súti 
menen tara
ǵ
an, ana tili menen kirgen. Sonlıqtanda «Er tuw
ǵ
an jerine, iyt toy
ǵ
an 
jerine», «Jat elde sultan bol
ǵ
ansha, óz elinde ultan bol» degen naqıllar tek biziń 
xalıqlarımızdıń kewil-kúyine, dúnya tanımına tán. 
«Giyne qılıp, eldi taslap ketkennen, 
Qádirin bilmes elge xızmet etkennen, 
Jat jurtlarda músápirlik shekkennen 
Urıp-so
ǵ
ıp qorlasada el jaqsı»- degen Ájiniyaz babamızdıń sózi kámillikke 
shaqırıw belgisi. 

---

124 
Qanday ja
ǵ
day bolsa da, qanday jetispewshilik, kemshilik bolsa da Watandı 
jamanlaw tuw
ǵ
an ananı jamanlaw menen barabar. Eger elde qansha kemshilik 
bolsa, ol Watannıń emes, al perzentleriniń kemshiligi, al onı dúzetiw, onı 
jaqsılaw Watan aldında
ǵ
ı hámmeniń wazıypası hám kámillik belgisi. 
Watandı sheksiz súyiw, onı pútkilley súyiw, onda
ǵ
ı barlıq ja
ǵ
daylar 
menen, jetiskenlikleri, kemshilikleri menen qosa súyiw-kámillikke talpınıw. 
Jiyrenshe sheshen «Óz úyim óleń tósegim» dese, Ájiniyaz «Qurbaqa búlbilim, 
jekenim ba
ǵ
ım» dep, óz Watanına ájayıp joqarı baha bergen. Watandı sheksiz 
súyiw, ardaqlaw menen qosa onı jawlarınan jan ayamay qor
ǵ
aw hár bir 
perzenttiń minneti hám parızı. Tuw
ǵ
an anasın basqanıń zorlıq-zombılı
ǵ
ınan 
qor
ǵ
ama
ǵ
an balanı perzentim demegen sıyaqlı Watandı qor
ǵ
aw
ǵ
a talpınba
ǵ
an 
balanı da perzentim dewge bolmaydı: 
Kim shappasa tuw
ǵ
an eldiń arına, 
Nayza sugıw kerek onıń qarnına, 
Qosılmay-aq qoysın adam sanına, 
Olardıń barınan jo
ǵ
ı jaqsıraq (Berdaq). 
Demek, Watandı sájdagah kibi muqaddes sanaw, watandı hár qanday 
dushpanlardan qor
ǵ
aw, millet, xalıq azatlı
ǵ
ı jolında kerek bolsa janın pidá qılıw, 
hadal hám pidákerlik miynettiń tiykarında eldiń sotsiallıq, ekonomikalıq hám 
mádeniy rawajlanıwına úles qosıw, Watannıń tariyxı, tili ádebiyatı, isskustvosı, 
dini, mádeniyatın, ata-baba miyrasların jetik biliw hám olardı xalıqaralıq 
ortalıqqa kórsetiwge belsene qatnasıw, mámleket nıshanlarınıń áhmiyetin jetik 
biliw hám olar menen maqtanıw barkamal áwladtıń wazıypası. 
Kámil insannıń ekenshi belgisi insanparwarlıq. İnsanpárwarlıq-bul biziń 
xalqımızdıń milliy pazıyletleriniń biri. Ol-insanlardıń insanlar
ǵ
a bol
ǵ
an mehir-
muxabbatı, qayır saqawatlılı
ǵ
ı, basqa awır kún túskende dártke sherikligi sıyaqlı 
adamnıń insanıylıq kelbetiniń ólshemi. Bul haqqında xalqımızdıń túsinigi erte 

---

125 
dáwirlerde qáliplesip, áyyemgi dáwirlerde payda bol
ǵ
an ertek, ráwiyat, ańızlar, 
naqıl-maqallarda óz sáwleleniwin tapqan. 
İnsanpárwar adam óz tuwısqanlarına, basqada jaqınlarına miyrimli, olardıń 
halınan mudamı xabardar, hár dayım xalıq xızmetine tayar Watan súyiwshi 
insan sanaladı. 
İnsannıń insanlı
ǵ
ı, birinshi gezekte, onıń ruwxıy-ádeplilik tárepten 
bárkamallılı
ǵ
ı, pákligi menen belgilenedi. Watannıń ullı keleshegi hám 
ǵ
árezsizligi haqqında oylaw, xalqı, jurtınıń qádir-qımbatın, ar-namısın hám onı 
qor
ǵ
awı, pútkil miynetin, imkaniyatın, kerek bolsa janında jurt abadanshılı
ǵ
ı 
ushın, xalıq baxtı ushın qurban etiw kámillik belgisi.