İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

7. Shaxstıń ruwxıy pazıyletleri, onıń rawajlanıwınıń faktorı hám
quralları.
 
Reje: 
1.
Shaxstıń ruwxıy pazıyletleri 
2.
Shaxs ruwxıylı
ǵ
ınıń rawajlanıw faktorı hám quralları 
3.
Eń ullı mártlik ruwxıy mártlik
Tayanısh túsinikler: iyman, ıqrar, isenim, bilim, doslıq, adamgershilik, 
Hádisi Shárip, Avesto, sabır, shúkirlik, insap, hújdan, nápsi, qanaat, gózzallıq, 
saniyat, baxıt-saadat, saqıylıq, sadıqlıq, baqıllıq, ar-namıs mártlik, dianat, 
ruwxıy mártlik.
1.
 
Shaxstıń ruwxıy pazıyletleri 
Texnikalıq bilim, jetkilikli texnologiyanı iyelew qábileti, ruwxıy
barkamallıq penen, 
ǵ
árezsiz oy-óris penen birge barıwı kerek. Ádep-ikramlılıq,
zákawat hám ruwxıy – mánawiy potentsial – bilimdan insannıń eki qanatıdur» 
degen edi. Demek
ǵ
árezsizlikti bekkemlew o
ǵ
an pidayı bolıw aqılıy zákawat 
hám ruwxıy potentsial
ǵ
a tikkeley baylanıslı. Sebebi, joqarı ruwxıylıqtıń
bilimdanı bolıw-insannıń kúshi hám qúdireti, zamanagóy bilimlerdi iyelewi 
menen baylanıslı. Durıs, adamlar mal-dúnya, pul, mablaq ushın gúresedi.
Lekin har qanday ilim hám bilimdi mal dúnya menen teńlestiriwge bolmaydı. 
Mal-dúnya qansha mazalı bol
ǵ
anı menen ótkinshi. Bilim kerisinshe. Bilimli 
shaxs jeńilmeydi, qıyınshılıqlar
ǵ
a tótepki beredi. 
Shaxs qansha bilimdan bolsa ózligin sonsha jaqsı ańlaydı, milliy
maqtanıshın ósiredi, barlıq nárse o
ǵ
an ba
ǵ
ınıshlı bolıp qaladı. 
Xalqımızda «Alım bolsań álem seniki», «İlimsiz bir jasar, ilimli mıń 
jasar». «Bilegi juwan birdi jı
ǵ
adı, Bilimi juwan mıńdı jı
ǵ
adı». «Bilimli ozar,

---

137 
Bilimsiz tozar» degen naqıllar usı shaxs pazıyletine arnal
ǵ
an. Shaxstıń ruwxıy
pazıyletlerine doslıqqa talpınıwıda kiredi. Adam hámme waqıt
quwanıshlarında hám táshwishlerinde óziniń qasında bolatu
ǵ
ın haq kewil, 
pikirli, 
ǵ
amxor, dártles kisige zárúrlik izleydi. Ol tabılsa onı dos dep ataydı.
Adam dossız jasay almaydı. Sonıń ushın Berdaq babamız «Basıńdı qos 
jaqsı dosqa. Dos tappay hám júrme bosqa» dep úgitleydi. «Dossız adam
japıraqsız daraqqa usaydı». 
Tariyxtıń kórsetiwinshe, nadan dostan, dana dushpan jaqsı. Dostıń nadanı,
qıyanetkeri dushpannıń qılıshınan da ótkir boladı. 
Shaxstıń pazıyleti haqıyqıy dos kim, dushpan kim onı bilip barıwdı
oylaydı
26
». 
Shaxstıń ruwxıylıq pazıyletiniń biri adamgershilik. 
Ádep-ikramlıq individtiń rawajlanıwınıń belgili bir dáwirlerinde payda 
boldı. Adam tábiyattan bóleklenip, «gomo sapieniske» keliwi menen, onıń 
óziniń «Men» degen ózgesheligi hám onı túsiniwi qáliplesti. Ol túsinik eki 
basqıshtan turıp, birinshisi -adamnıń álem menen birligin bildiretu
ǵ
ın «biz» 
arqalı dúnyanı tanıw
ǵ
a baylanıslı hámme nárselerge - tawlar
ǵ
a, taslar
ǵ
a, 
haywanlar
ǵ
a, ósimliklerge tabınıp, sıyınıw - hámmege birdey miyirmanlıq 
basqıshı. Ekinshisi-adamnıń háreketine baylanıslı hár qıylı ja
ǵ
daylarda adam 
indiviuallı
ǵ
ı kórinetu
ǵ
ın, bir-birewge húrmet hám izzet basqıshı. Bul 
basqıshlarda adamlardıń óz-ara múnásibetleriniń tábiyiy norması qáliplesken. 
Olarda erkinliktiń, qayırqomlılıqtıń, hátteki zulımlıqtıń belgileri boladı. Waqıttıń 
ótiwi menen bul tábiy
ǵ
ıy normalardıń rawajlanıwı menen bir-birewge qatnasta 
adamgershilik elementleri payda bolıp, ol kópshiliktiń mápin qor
ǵ
ap, adam
ǵ
a 
jámiyettiń tásir etiw quralına aylana basla
ǵ
an. 
26
Doslıq haqqında máseleler boyınsha usı avtordıń «Ádep filosofiyası» Nókis Karaqalpaqstan 2010-jıl 78-84
betlerin oqıw
ǵ
a boladı 

---

138 
Adamgershilik ideyaları eń dáslep Shı
ǵ
ısta-«Avesto» da «jaqsı pikir, jaqsı 
sóz hám jaqsı is» degen adamlar qatnasın anıqla
ǵ
an qa
ǵ
ıydalarda júz bergen. 
Sonday-aq, basqada dúnya dinleriniń hámmesinde de adamgershilik ideyalarınıń 
ústemlik etkenin kóremiz. Ayrıqsha, muqaddes islam dininiń tiykarı hám 
áhmiyeti onıń adamgershiliginde jatır. Mısalı, Hádisi sháriplerde: «adamlar
ǵ
a 
rehimli bolma
ǵ
an kisige Allanıń da rehimi kelmeydi» degen sózler arqalı 
adamgershilikti qásterlegen. Adamgershiliktiń altın nızamı: «Ózińe qálemegendi 
basqalar
ǵ
ada qáleme», yamasa «óz jaqınıńdı ózińdi súygendey súy» degen 
mehribanlıq talaplarda kórinedi. 
Adamgershiliktiń tiykar
ǵ
ı belgisi - qayırlılıq bolıp ol zulımlıqtıń qarama 
qarsısı. Qayırlılıq túsinigi adamlardıń ulıwma máplerin qor
ǵ
aw, keleshekke 
úmitin, talabın, arzıw-ármanların túsiniwdi bildiredi. Qayırlılıq ómirdiń 
saqlanıwına, jadırap jaynawına, rawajlanıwına xızmet etse, zulımlıq kerisinshe, 
ómirdiń gúlleniwine irkinish jasaydı. 
Qayırlı adam kontseptsiyasınıń ayqın kórinisi XX ásirdiń ullı gumanisti 
A.Shveytserdiń ómirdi qásterlew tuwralı pikirlerinen tabıladı. Ol bılay jazadı. 
«Adam óziniń ishki umtılıwında ómirge qolınan kelgenshe talpın
ǵ
anında 
ǵ
ana, 
ushırasqan tiri jan
ǵ
a zıyan keltirmewdi oyla
ǵ
anında 
ǵ
ana, na
ǵ
ız adamgershiligi 
menen kórinedi. Ol ushın ómir qásiyetli, ol terektiń japıra
ǵ
ın julmaydı, birde bir 
gúldi úzbeydi, birde bir jánlikti jenship ketpeydi. Jaz
ǵ
ı túnde shıra jaqtısında 
jumıs islep otır
ǵ
anda otqa umtıl
ǵ
an gúbelektiń qanatınıń kúygenin kórmew 
ushın áynekti jawıp, qapırıqta otırıwdı qáleydi» 
Jamanlıqtı, zulımlıqtı, tá
ǵ
dirden, qudaydan izlewge bolmaydı. Adamlardı 
eziwdi, qul qılıwdı, qamaqxananı, qarıw-jaraqtı hámmeni joq qılıwdı yadro 
quralların quday emes, adam oylap taptı. 
Ulıwma dúnya
ǵ
a, jer júzine hár tárepleme názer taslasań, ol-júdá kórkem, 
ráń - báreń, iygilikli, házliktiń, birliktiń mákanı. Lekin adamzat nápsiniń qulına 

---

139 
aylanıp, onı zulımlıqtıń jasaw ornına aylandıradı. Olar dúnya
ǵ
a ótirik-óseklerdi, 
aldawshılıq, menmenlik, ıza-keklerdi, satqınlıq, qashshaqlıq, tákapparlıq, 
basqınshılıq, jawızlıqlardı taratıp, adamgershilik qa
ǵ
ıydaların buzadı. 
Bul gúnakarlıq partiyalar
ǵ
a, mámleketke ju
ǵ
ıp,
 
ústem kúshlerge aylansa, 
onda sol avtoritarlıq ústemlik tiykarında adamnıń biysharalı
ǵ
ı payda bolıp, o
ǵ
an 
ba
ǵ
ınıw
ǵ
a májbúr boladı. Aytayıq, házirgi geypara mámleketlerde demokratiya 
atı menen aldaw - arbawlar, demokratiyalıq emes háreketlerdiń júz beriwi 
adamlardı jawızlıqqa ba
ǵ
darlaydı. Al adam óziniń tuwılıwınan minnetli túrde 
zulım emes, ol óziniń rawajlanıwına zárúr ja
ǵ
day bolma
ǵ
anlıqtan zulım
ǵ
a 
aylanadı. Ómirde adam ústem kúshlerdiń zulımlı
ǵ
ına ushırassa, onda óziniń iske 
asırıwda
ǵ
ı sátsizliktiń nátiyjesinde zulım boladı. 
Sabır - shaxstıń ruwxıylıq pazıyletleriniń biri. Dúnya - sınawlar álemi. 
İnsan ómirinde túrli hádiyselerge dus keledi. Geypara hádiyseler kisini 
shadlandırsa, basqalardı qapa qıladı. Shadlıq waqıtta shúkir qılıw, qay
ǵ
ılı 
demlerde sabır qılıw ádeplilik belgisi. 
Pay
ǵ
ambarımız: «Musılman kisi kewli xosh waqtında shúkir qılar. Bul onıń 
ózi ushın jaqsı hám sawap. Qay
ǵ
ılı demlerde sabır qılar, bul onıń ózi ushın 
jaqsı» degen.
Sabır musılmannıń quralı deydi. Lekin onı óz ornında qollanıw zárúr. 
Miynet qılmay, qolaylıqqa razı bolsaq, «Allataala mańlayımız
ǵ
a sonı jaz
ǵ
an 
eken» dep mútájlik aldında bas iysek, bul sabır dep sanalmaydı. Haq hám 
haqıyqat aldında awzımızdı ashpastan, sóylemesten júriwdi sabırlıq dep 
bolmaydı. Pay
ǵ
ambarımız aytqan: «Haqıyqat aldında awzın jawıp al
ǵ
an kisi 
tilsiz shaytandur». 
Sabırlıq-adamnıń ózin-ózi biylewi, aldına qoy
ǵ
an maqsetine jetiwge óz 
háreketin ba
ǵ
ındırıwı, qıyınshılıqlardı jeńip óziniń sezimleriniń ústinen 

---

140 
qada
ǵ
alawdı iske asırıwı, ózin basıwı, dógerektiń qarsılı
ǵ
ına ushırasqanda 
túniliwshilik, yaki avantyuristlik qatnastan irkiliwi bolıp esaplanadı. 
Sabırlılıq ádep-ikramlılıqta joqarı bahalanıp, jeńilteklikke, shıdamsızlıqqa 
qarsı túsinik. Bunıń tárbiyalıq sıpatı sonda, adam birden qızıp ketpesten hár istiń 
sońına ba
ǵ
ıp, oylanıp is qıladı. Sebebi, «ashıw aldında, aqıl keyninde keledi» 
degen xalqımız. Ashıwlanıp, qızıp ketip is qılmastan, sabırlıq islew insanıylıq 
qásiyet. 
Sabırlı jeter muratqa, 
Biysabır qalar uyatqa,
yamasa Sabır túbi sarı altın, 
Sar
ǵ
ay
ǵ
an jeter muratqa
dep kórsetip, xalqımız adam muradına sabırlılıq penen, izbe-izlik penen 
jetedi. dep durıs násiyat bergen. 
Sabır-ádep 
ikramlılıqtıń 
ruwxıy 
tayanıshınıń 
biri. 
Sabırlı 
kisi 
qıyınshılıqlardı mártlik penen jeńip qabıl etedi. Al jeńil, kisi tez qapa boladı, 
ózin otqa taslaydı, qay
ǵ
ı-
ǵ
am
ǵ
a bólenedi. 
Eger sabır-taqat bolmasa, insan kórgen qıyınshılıqlardan qálbi qáste bolıp, 
rawajlanıwdan artta qaladı. Al sabırlı kisi bol
ǵ
an isti izertlep, bayqastırıp, 
sebebin tabıw
ǵ
a tırısadı. Sonıń ushın Quranı Kárimde sabır
ǵ
a qattı áhmiyet 
berilgen. Sabırlı kisilerdi júdá ájayıp kisiler dep ata
ǵ
an hám «Sabır qılıńlar, 
álbette, Alla sabır qılıwshılar menen birigedi» deydi («Apfal» súresi, 46-ayat). 
Adam arzıw-úmit penen jasaydı. Qanday qıyınshılıqlardın da olardıń 
júregindegi úmit otın sóndire almawı, sabırlılıq penen baylanıslı. Sonlıqtan 
islam sabır-taqat barlıq pazıyletlerdiń anası dep esaplaydı. 
Sabırlılıq, bul juwapkershilik sezimin tárbiyalaydı. Ol zárúriy emes 
ja
ǵ
dayda adamnıń erkin-ıqtıyarın, óz háwesin irke biliw bolıp esaplanadı. 
Sonlıqtan da, sabırlı adam jámiyette úlken abroy
ǵ
a iye bolıp, onı hámme 
moyınlaydı, adamlar onıń tásirine óz erki menen berilip, onıń sózlerin ıqlası, 

---

141 
ıqtıyarı hám bar intası menen orınlaydı. O.Bal`zak: «Sabırlılıq-minezdiń negizi» 
dese, Axmed Yugnakiy «Sabın-kirdi ashadı, Sabırsız-sırdı ashadı». «Jaqsılıqtan 
úmitlenseń, sabır et» dep násiyatlaydı. 
İnsap shaxstıń áhmiyetli pazıyletleriniń biri. İnsap ádep-ikramlılıqtıń eń 
áhmiyetli talabı. Ol óz ishine haqıyqatlıqtı, tatıwlıqtı, alın
ǵ
an minnetlemesine 
sadıqlıqtı, islenip atır
ǵ
an istiń tuwrılı
ǵ
ına iseniwi adamnıń óziniń hám 
basqalardıń aldında rasgóyligi, basqa adamlardıń huqıqların moyınlaw hám 
húrmetlewdi qamtıydı. İnsaplılıq adamlardıń iskerligi menen baylanıslı bolıp, 
olardıń kúndelikli turmısında
ǵ
ı talabın hám háreketin óz-ara qada
ǵ
alap 
baylanıstırıp otırıwdan kelip shı
ǵ
adı. Adamlar arasında
ǵ
ı qayırqomlıq jáne 
jawızlıqtı bahalaw da insapqa baylanıslı. Sonday-aq, insap adamlardıń 
jámiyettegi roli menen onıń sotsiallıq awhalınıń úylesiwin, kisiligi menen onı 
bahalawdıń, huqıqıy hám wazıypalı qatnasların kórsetetu
ǵ
ın ulıwma insanıylıq 
pikirlerge muwapıq keletu
ǵ
ın turmıs tártibi. Sonıń ushın adamlar qanday da 
birewdiń islerinde nadurıslıqtı bayqasa, ádilliktiń buzıl
ǵ
anın kórse, hámelinen 
paydalanıp jamanlıq islese, ótirik-ósek kóbeyse «Ya İnsap» dep dógerekti 
ádepke, miyirim shápáátke shaqıradı. 
İnsaplı adam adamlar
ǵ
a qatnasta kisini qorlamaydı, zorlamaydı, kisiniń 
haqısın jemeydi, ráhimli boladı, adam
ǵ
a mexriyban adamgershilikli qatnas 
jasaydı. 
İnsaplı adam óziniń parızlı wazıypaların islewinde, saylap al
ǵ
an ba
ǵ
darına 
sadıqlı
ǵ
ın da, ádep-ikramlılıq muratına berilgenliginde tanıladı. İnsaplı adam 
islegen isiniń tuwrılı
ǵ
ına isengen, qıyınshılıqqa shıda
ǵ
an, ádeplilikke shın 
berilgen, ózin pida etiwge tayar adam. Ol hár kimge ermeydi, máseleni 
sheshkende insaptı, hújdandı oylaydı. Málim bir nárseni islese shın júrekten 
isleydi. Jalatayshılıqqa janı qas boladı: 
Sóyledim hár waq anıqtı, 

---

142 
Etkenim joq jalaq-julaq, (Berdaq) degendey insaplılıq bul haqıyqatshıllıq, 
ol adam ózine shınlıqtı aytıwdı minnet etip, haqıyqatlıqtı ózinen hám 
basqalardan jasırmaytu
ǵ
ın qásiyetke iye. 
İnsaplı adam belgili bir ideya
ǵ
a, isenimge sadıq boladı hám ol ideyanı 
óziniń júris-turısında izbe-iz qollanıw
ǵ
a tayın turadı. Bul haqqında danalar bılay 
deydi: 
Haramlıqqa qul bol ma hadal bolsań,
Hálsizlerdi qıynama adam bolsań. (Nasır Xısraw) 
İnsaplı-asın jer,
İnsapsız basın jer. 
İnsapsız
ǵ
a erik berseń, 
Eldi talar. 
Zulım esikten kirse, insap túnlikten shı
ǵ
adı 
(Mahmud Qash
ǵ
ariy) 
İnsap arab sózi ádillik, ya
ǵ
nıy hújdan menen is aparıw tuy
ǵ
ısı, turmısta, 
iste basqalar
ǵ
a múnásiybette hadallıqtı, tuwrılıqtı ańlatatu
ǵ
ın túsinik.