İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

 
2.
 
Temuriyler dáwirindegi ruwxıyat 
Temuriy dinastiyası ruwxıylıq, a
ǵ
artıwshılıq hám mádeniyattıń 
rawajlanıwına úlken úles qosqan ullı mámleket 
ǵ
ayratkerleri Mırza Ulı
ǵ
bek, 
Áliysher Nawayı hám Mırza Baburlar boldı. 
Ulı
ǵ
bek haqıyqatında da ullı alım-danıshpan insan bol
ǵ
an. Onıń eń súygen 
ilimleri astronomiya, matematika. Ullı ózbek shayırı Áliysher Nawayınıń bergen 
bahası boyınsha «Temurxan náslinen Mırza Ulı
ǵ
bek, Ki álem kórmedi sultan 
anındek». Ol Samarqandta dúnyada joq observatoriya qur
ǵ
ızdı, onıń 
xızmetlerine, ilimiy jumıslarına júdá sheberlik penen basshılıq etti. 
Observatoriya jámáátiniń piri rolin atqardı. Ol hár tárepleme ilimli boldı. Onıń 
atı menen qunlı ullı ilimiy traktat «Tórt ulıs tariyxı» payda boldı. Ol poeziya, 
muzıka menen de shu
ǵ
ıllan
ǵ
an. 
Ulı
ǵ
bek ilimiy-mádeniy inshaatlar salıw
ǵ
a nayatıy kewil awdardı. Ol 
ilimdi, bilimlendiriwdi rawajlandırıw maqsetinde Buxarada, 
Ǵ
ijduwanda, 
Samarqandta úsh medrese saldırdı hám mámlekettiń hár qıylı qalalarında 
mehribanlıq mákemelerin ashtı. Ol 1417 jılı Buxarada qurıl
ǵ
an medrese 
dárwazasına «ilim alıw
ǵ
a umtılıw hár bir muslim hám musılman ushın qarız 
hám parız» dep jazdırıp qoy
ǵ
an. 
Ulı
ǵ
bektiń ilimiy xızmetlerindegi ullılıqtıń biri observatoriya janınan úlken 
astronomiyalıq mektep dúziwi, ya
ǵ
nıy úlken izertlew orayın ashıp, ózi ilimge 

---

101 
shákirtler tayarlap, olardı ilim jolına ba
ǵ
darlawında da kórindi. Solay etip sol 
zamannıń ózinde aq adam nege jetse de, nege iye bolsa da óziniń oy-pikiri, sana-
sezimi menen jetisetu
ǵ
ınlı
ǵ
ın dálilledi. 
Ulı
ǵ
bek bilimlendiriw máselesiniń teoriyası menen de, praktikası menen de 
jeke shu
ǵ
ıllan
ǵ
an hám aytarlıqtay tabısqa erisken. Baburdıń «Baburnama» sında 
«Ulı
ǵ
bek arqalı kóp adamlar ádebiy hám kórkemlik jaqtan tárbiya aldı, óziniń 
uqıplılı
ǵ
ın bekkemledi. Ulı
ǵ
bek sıyaqlı qayırxom hám tárbiyashı insan onnan 
keyin tuwılmadı» dep bahalanıwı tosınnan emes edi. 
Ulı
ǵ
bek adamlardıń ásirese jaslardıń ilimiy bilimlerdi iyelewine úlken 
áhmiyet berdi. İnsannıń hár tárepleme rawajlanıwınıń zárúrligin kórsetti, 
adamnıń aqılın joqarı bahaladı hám onıń sheksiz múmkinshiligine isendi. 
Áliysher Nawayınıń adamlardıń júreginde Ulı
ǵ
bektiń ólmeytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın 
dáliyllewi tolıq tastıyıqlan
ǵ
an. «Ol Ulı
ǵ
bek Sultan Temirxannıń urpa
ǵ
ı dúnya
ǵ
a 
bir kelgen patsha boldı. Onday patshanı ele dúnya kórgen emes. Onıń barlıq 
tuw
ǵ
anları joyılıp ketti. Olardı házir kimler esleydi deysiz. Lekin ol, Ulı
ǵ
bek 
ilimge qolın sozıp, kóp jeńiske erisken. Onıń kóz aldına aspan tómen túsip jaqın 
bolıp qal
ǵ
an. Dúnya tawsıl
ǵ
ansha barlıq zamannıń xalıqları onıń nızamlarınan, 
astronomiyanıń nızamların, qa
ǵ
ıydaların kóshirip aladı» degen sózi durıslıqqa 
kelip, onıń atı menen bizler hám dúnya júzi progressiv adamzatı maqtanadı. 
Sonlıqtanda onıń atına aspan obektleri qoyılıp, dúnyanıń biraz ellerinde 
eskertkish ornatıl
ǵ
an. 
Áliysher Nawayınıń úlken miyrası ádebiyat hám ádebiyattanıw, filosofiya, 
siyasattanıw, etika, til bilimi, tariyx hám basqada ilim tarawlarınıń ulıwma hám 
jeke máselelerin óz ishine aladı. Ol ullı oyshıl shayır óz shı
ǵ
armalarında bolmıs 
hám onıń áhmiyeti, qubılıslar hám qubılıslar
ǵ
a aqıl menen qatnas jasaw, 
mámleket, mámleketshilik, basqarıw usılları adam hám onıń jámiyettegi, 
álemdegi ornı, jetilisken hám ádalatlı jámiyet, sotsiallıq birdemlilik, jetik insan, 

---

102 
xosh ádep, jaqsı qılıq-qılwa hám tıyanaqlı tálim-tárbiya haqqında zamanı ushın 
bahalı, hám ózinen keyingi dáwirler ushında qımbatlı, ulıwma insanıy ideyalardı 
berdi. Sonıń ushın házireti Nawayınıń dóretpeleri barlıq dáwirler ushın úlgi 
bolıp esaplanadı. 
Nawayı óz dóretiwshiligi menen ózbek ádebiyatınıń keyingi rawajlanıw 
jolın belgilep 
ǵ
ana qoymastan, Maverennahr hám Xorasannıń búgingi manawiy 
mádeniyatınıń jetilisiwinede júdá qattı tásir kórsetti. Onıń shı
ǵ
armaları qayta-
qayta kóshirilip, xalıq arasında keń tarqalıp, shayırlar ushın mektep wazıypasın 
atqardı, medreselerde keńnen úyretildi. Onı Berdaq babamızda óziniń «İzler 
edim» degen qosı
ǵ
ında: 
«Nawayıdan sawat ashtım, 
Fizuliyden dúrler shashtım» dep o
ǵ
an bol
ǵ
an húrmetin ornına qoyıp, onı 
ustaz retinde kórsetedi. 
Házirgi kúnde Nawayını ańlaw ózligimizdi ańlaw ekenin áste aqırın, bir 
birlep tereń túsinip baratırmız. Onıń filosofiyalıq pikirlerinde ózlikti ańlaw eń 
dáslep ózińdi ańlaw, ózinniń hasıl násilińniń kim ekenligin ańlaw, ózińniń nege 
tayın ekenligińdi ańlaw ekenligin kórsetedi. Onıń mısalı: 
«El netip tapsın meni, 
Men ózimdi tappasam» degen qatarları dúnya
ǵ
a belgili Sokrattıń «Ózińdi 
bil» (Poznay sebya) degen filosofiyalıq kóz-qarası menen únlesedi. Bul kóz-
qaras házir jaslardı tárbiyalawda kerekli hám áhmiyetli násiyat ekenligi sózsiz. 
Búgin biz Áliysher Nawayıdan nur alamız, mánawiy quwat iyeleymiz. Ol 
danıshpannıń 
ólshem-túsiniklerinen 
kelip 
shı
ǵ
ıp 
átirapqa, 
ortalıqqa 
múnásibetimizdi bildiremiz. Kóbinese biz Nawayı babamız ibaraların qollanıp, 
máseleni tolıq hám anıq sheshemiz, onı tallap otırıw
ǵ
a múmkinshilik 
qaldırmaymız. Mısalı onıń 
«Odami ersań, demagil adamıńa, 

---

103 
Onikum ywq xalq 
ǵ
amidan 
ǵ
ami» degen báyiti hámme ushın, barlıq zaman 
ushın birdey uran bolıp hámmege ja
ǵ
ımlı, tereń mazmunlı, barlıq xalıqlardıń 
qálewi bolıp jarqırap turadı. Sonday-aq ullı shayırdıń 
«Kim jamanlıq qılmasa, 
Qıl
ǵ
anı onıń jaqsılıq» degen qosıq qatarları pútkil insaniyatqa jatatu
ǵ
ın 
danalıq pikir. Bul mámleketler ara qatnasına hám adam múnásibetlerine tiyisli 
násiyat. Bunda Nawayınıń jamanlıq qılma
ǵ
anınıń ózi jaqsılıq degen, jaqsılıq 
qıla almas ekenseń, jamanlıq qılma
ǵ
anıńnıń ózi jaqsılıq degen danalıq tuy
ǵ
ısı 
búgingi kúndede jol kórsetip turadı. 
Nawayınıń dóretiwshiligine tereńirek úńilsek, onda onıń eń dáslep bilimdan 
máripatlı, tereń mánawiyat iyesi, adamıylıqtıń haqıyqıy tımsalı ekenligin 
kóremiz. Ol óz ómiri dawamında túrli giyne hám tartıslardı paraxat jolı menen 
sheshiw ushın xızmet etti. Ol el-jurtqa tınıshlıq túsinigi qur
ǵ
aq gáp emes, al ullı 
zárúriyat dep bildi hám ol ushın gúresti. Házirgi dáwirdegi ayırım topar 
adamlarınıń xalıqlar arasında urıs-jánjeller shı
ǵ
arıw
ǵ
a tırısıp, jer júzin 
táshwishlerge qoyıw
ǵ
a urınıp atır
ǵ
anlar ushın Alisher Nawayınıń óz 
dáwirindegi xalıqlardıń doslı
ǵ
ın qásterlewge shaqırıwı, olardıń ideyaların 
qarala
ǵ
anday tuyıladı. Ol 
Álem xalqı bilip qoysıń, 
İs emes bul dushpanlıq, 
Yar bolsańız birge turıp, 
Bolar sonda erlik is», - dep hámme mámleketlerdi, xalıqlardı, insanlardı 
doslıqqa biradarlıqqa, yaranlıqqa shaqıradı. 
Nawayı háziretleri átirapta
ǵ
ılardıń ruwxıyatsızlı
ǵ
ın kórip qay
ǵ
ı shekti, 
nadanlıqtı kórip qapa boldı. Onıń jetik insan haqqında
ǵ
ı oyların házirgi 
waqıtta
ǵ
ı ruwxıyatımızdıń 
ǵ
áziynesi, jetiklikti sınaw mektebi dep bahalasa 
boladı. 

---

104 
Ol bul máselede de sózsiz danıshpan insan edi. Ol «Aytqan gápti ayt. 
Aytpas gápten qayt» dep násiyatlap is júrgiziwge shaqıradı. Ásirese sóylew, 
sáwbetlesiw mádeniyatına úlken kewil bóldi. Sóz arqalı kisiniń qádir qımbatın 
belgilewdiń áhmiyetin kórsetip 
«Awzına kelgenin demek nadannıń isi, 
Aldına qoy
ǵ
anıń jemek haywannıń isi» dep keltirip awzına qarap sóylewdi 
hám sóylewde mádeniyatlı bolıw
ǵ
a úndedi. 
Ózbekistan tez arada dúnya hámdoslı
ǵ
ı ortasında ózine múnásip orın 
iyeleydi, inshaalla. Áne usında hám Áliysher Nawayınıń qutlı ismi bizge 
mádetkar boladı
21
. 
Babur Zaxiriddin Muhammed 1483-jılı Ándijanda tuwıl
ǵ
an 1530-jılı 
Agrada qaytıs bol
ǵ
an. Ózbek kórkem ádebiyatınıń ullı wákili, tariyxshı, temuriy 
húkimdarlarınıń belgili wákiliniń biri. Hindistannıń yarımınan kóbin óz ishine 
al
ǵ
an, Ullı Mo
ǵ
ol imperiyası» dep atal
ǵ
an baburiyler mámleketiniń tiykarın 
salıwshısı, ullı sardardası. Atası Umarshax Ámir Temurdıń nemeresi. Fer
ǵ
ana 
walayatınıń hákimi bol
ǵ
an Atası ólgende on eki jasta taxtqa otırıp Ámir Temur 
imperiyasın qayta tiklew ushın alıp bar
ǵ
an gúreste nátiyje bolmagannan keyin 
Afganstan
ǵ
a barıp 1508-jılı onıń patshası bol
ǵ
an. 1526-jılı 12 mıń áskeri menen 
Delidegi urısta hindlerdiń 100 mıńlıq áskerin jeńgen. Taxttı Hinstan
ǵ
a 
kóshirgen. 1525-1530-jılları ol óziniń dóretiwshiligin dawam etti. Ol ózbek tili 
hám ádebiyatınıń durdanalarınıń biri bol
ǵ
an «Baburnama» shı
ǵ
armasın jarattı. 
Onıń ómiri hám iskerligi Ózbekistan 
ǵ
árezsizligine hám xalqımızda
ǵ
ı joqarı 
mánawiyatına xızmet etpekte. Onıń Watanparwarlıq, insanparwarlıq hám kamil 
insan ideyaları biziń milliy ruwxıyatımızdıń tiykar
ǵ
ı sa
ǵ
alarınıń bir bolıp 
esaplanadı. 
21
Karimov İ.A. «Ózbekiston mustaqillikka erishish ostonasida». Toshkent. «Ózbekiston». 2011. 413-b. 

---

105