Industrial iqtisodiyot

5.2. Rejalashtirish tamoyillari va usullari 
Rejalashtirish nazariyasida xo’jalikka rahbarlik qilishning ma’lum 
fundamental qoidalari, ya’ni tamoyillari masalasi alohida o’rin egallaydi. 
Birinchi marta rejalashtirish printsiplari A.Fayol tomonidan ifodalangan. 
Uning fikricha harakat dasturlari yoki rejalarni ishlab chiqarishda asosan 5 

---

printsipiga amal qilish talab etiladi: zaruriyliq yagonaliq o’zluksizliq 
moslashuvchanlik va aniqlilik.
Rejalashtirishning klassik tamoyillari 
3 
Moslashuvchanlik 
Dastlabki rejalarni o’zgaruvchan sharoitlarga muvofiqlashtirish quyidagilar 
asosida amalga oshiriladi: 
asosiy ko’rsatkichlar bo’yicha rejaviy rezervlarni shakllantirish; 
turli vaziyatlar uchun vaziyatli rejalarni to’zish; 
muhit o’zgarishining hisobini yuritish maqsadida Operativ rejalardan 
foydalanish; 
alьternativ rejalardan foydalanish. 
4 
Yagonalik (umumiylik) 
va tizimlilik 
Tizimlilikka 3 asosiy usulda erishiladi: 
Umumiy (yagona) iqtisodiy maqsadning mavjudligi va gorizontal hamda 
vertikal darajalar bo’yicha to’zilmaviy bo’linmalarning o’z aro aloqasini 
ta’minlash. 
Barcha bo’linma va faoliyat sohalarining xususiy rejalari o’zaro bo g’liqlikda 
umumiy rejani tashkil etishi lozim. 
Qaror qabul qilishda ahamiyatga ega bo’lgan barcha omillarni rejaga kiritish. 
5 
Aniqlilik 
Harbirrejaqo’yilganmaqsadgaerishishuchunetarlidarajadagianiqlikdato’zilishi
lozim. 
Operativrejalardano’zoqmuddatlirejalargao’tilishibilananiqlilikdarajasipasayi
bborishimumkin. 
6 
Ishtirok etish 
Personalningrejalashtirishjarayonidagiaktivishtirokiuningishgabo’lganmunos
abatinio’zgartiradi. 
O’ziuchunrejalashtirishpsixologikvaiqtisodiyjihatdansamaraliroqhisoblanadi. 
№ 
Rejalashtirish 
tamoyillari
 
Mazmuni 
1 
Zaruriylik 
Har bir sohada rejalardan majburiy tarzda foydalanish faoliyat samaradorligi 
asosi hisoblanadi. Harakat qilishdan avval nima istashi va bajarilishini bilish 
lozim. 
2 
O’zluksizlik 
Rejalashtirish jarayoni muntazam ravishda amalga oshirilishi uchun 
quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: 
avvalgi davr rejalarining amal qilish davri tugashi bilan yangi rejalar to’zilishi 
lozim; 
reja davriniig ma’lum bir qismi o’tgach, shart – sharoitlarni e’tiborga olgan 
holda yangilangan rejalar to’zilishi lozim. 

---

Zamonaviy rejalashtirish fani va amaliyotida yuqorida ko’rib chiqilgan klassik 
printsiplar bilan bir qatorda umumiqtisodiy printsiplar ham keng tarqalgan: 
kompleksliliq 
optimalliq 
samaradorliq 
ishtirok etish tamoyillari
ilmiylik tamoyili; 
rejalarni ma’lum maqsadga yo’naltirish tamoyili; 
mutanosiblik va balanslilik tamoyili; 
tarmoq va hududiy rivojlanishning uyg’unligi. 
Sanoat va uning tarmoqlari, korxonalari, tashkilotlari faoliyatlarini 
rejalashtirganda yuqoridagi tamoyillarga to’la amal qilinsa topshiriqlarni 
muvaffaqiyatli bajarish mumkin, iqtisodiy o’sish kuchayadi va ishalb chiqarish 
samaradorligi albatta ko’tariladi. Yuqorida keltirilgan tamoyillarni amalga oshirish 
uchun bir qator usullardan, ya’ni balans, maqsadli, normativ, statistik-iqtisodiy, ko’p 
variantli, iqtisodiy-matematik matritsa usullaridan foydalaniladi. Sanoat ishlab 
chiqarishini rejalashtirishda balans usulidan keng foydalaniladi, chunki u 
iqtisodiyotning yetakchi tarmog’i bo’lgan sohalarini muayyan sharoitda aniq vaqt 
va ma’lum fazoda yaxlit holda, bir biriga bog’liq texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar 
yordamida aks ettira oladi.Balans usuli rejalashtirishning bosh usuli hisoblanadi. 
Faqat balans usuligina asosiy proportsiyalarni belgilash, resurslarning jamiyat 
ehtiyojlariga muvofiqligini aniqlash, rejalarni real va natijali qilish imkonini 
yaratadi. Balanslardan istiqbol va joriy rejalarning barcha bo’limlarini ishlab 
chiqishda foydalaniladi. Balanslar ishlab chiqarishning ko’lami va dinamikasi, 
uning tarkibi va to’zilmasi hamda samaradorligi to’g’risidagi ma’lumotlarni 
mujassamlashtiradi. Ularda sanoat tarmog’i va boshqa milliy iqtisodiyotning 
tarmoqlarining o’zaro munosabatlarini ko’rish mumkin.An’anaviy qiymat balanslari 
qatoriga: yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy daromad balansi, asosiy fondlar 
balansi, tovar oboroti va resurslar balansi, tashqi savdo va to’lov balanslari kiritiladi. 
Rejalashtirish amaliyotida natura yoki moddiy balanslarning quyidagi uch turidan 
foydalanish mumkin.: 
mehnat qurollarining balanslari; 
mehnat buyumlarining balanslari; 
xalqiste’molibuyumlariningbalanslari
Balnslarn
Moddiy balanslar ma’lum sxemalar bo’yicha ishlab chiqilib, unda, bir 
tomondan, mahsulot resurslari, ikkinchi tomondan, uning ayrim qismlari bo’yicha 
taqsimlanishi ko’rsatiladi (1-chizmaga qarang).