Bundagi
o ‘qub bo‘Imaydir, k o ‘rib bo‘lmaydir, o ‘tirib
bo ‘Imaydir degan fe’llar:
qochib chiqdi, yugurib bordi dega-
nimiz kabi ayrim-ayrim fe’llar emas: egasi birlashkan bir-
gina fe’l qo‘shma fe’ldir. Ochibroq aytilganda:
Qochib chiq-
dim deganimizda
chiqdim so‘zi «ko‘rilgan fe’l»,
qochib so‘zi
zamonsiz fe’llardan biri.
0 ‘qub bo‘lmadi deganimizda
bo‘lmadi ayrim fe’l,
o ‘qub ayrim fe’l emasdir: egasi bir
«qo‘shma fe’l»dir. Chunki:
1)
Men uydan qochib chiqdim degan gapdagi
qochib fe’-
lini ko‘rilgan fe’liga aylantirib
Men uydan qochdim desak
o‘y, asosan, buzilmaydir.
Bu kitobni o ‘qub bo ‘Imaydi degan
gapda esa
o ‘qub so‘zini ko‘rilgan fe’lga aylantirib
bu kitobni
o ‘qudi, bo ‘Idi desak o‘y butunlay boshqa shaklga kirgan bo‘la-
dir;
2)
Qochib chiqdimda chiqdim ishi kim tomonidan ish-
langan esa, qochish ishi ham shuning tomonidan ishlan-
gandir.
0 ‘qub bo‘Imadi so‘zida esa
bunday emasdir;
3)
Qochib chiqdi, yugurib keldida bo‘lgan
chiqdi, keldi
fe’llari ishlovchilar o‘zgarishga ko‘ra o‘zgarib olti shaklga
kiradir:
1.
Ul qochib chiqdi.
2.
Men qochib chiqdim.
3.
Sen qochib chiqding.
4.
Ular qochib chiqdilar.
5.
Biz qochib chiqdik.
6.
Siz qochib chiqdingiz■
Biroq
o ‘qub bo ‘Idi, ko ‘rib bo ‘Imaydir degandagi
bo ‘Imay-
dir, bo ‘Idi fe’llari hech o‘zgarmaydir. Tutash birinchi
shaklda
qoladir.
1.
Kitobni ko ‘rib bo ‘Imadi.
2.
Meni k o ‘rib bo‘lmadi.
3.
Seni k o ‘rib bo‘lmadi.
4.
Kitoblami k o ‘rib bo‘lmadi.
5.
Bizni k o ‘rib bo ‘Imadi.
6.
Sizni k o ‘rib bo‘lmadi.
Men sarfni yozg‘anda bunday qiziq bir fe’lga uchrama-
gan edim. Nahvni tekshirganda buni ko‘rib qoldim.
0 ‘quy
oldim; o ‘quyolmadim fe’llarining qo‘shma fe’llardan «bo‘l-
dirish fe’li» bo‘lg‘anini sarfda ko‘rgan edik (Sarf, birinchi
bosma, 42-bet).
0 ‘quldi, yozildi, o ‘qulmadi fe’llarining
195
«majhul fe’l» ekanini ham bilamiz (Sarf, birinchi bosma,
48-bet). Bizning
o ‘qub bo ‘Idi; ko ‘rib bo ‘Imadi degan fe’llari-
miz qo‘shma fe’llardan «bo‘ldirish fe’li»ning «majhuli»dir.
«Men — ega,
kitobni — tushim to‘ldirg‘ichi,
o ‘qudim — kesim
so‘zidir. Endi shul gapdagi
o ‘qudim fe’lini «majhul» shakliga
aylantirib
kitob o ‘quldi desak ko‘ramizkim, birinchi gapda
«tushim to‘ldirg‘ichi» bo‘lg‘an
kitobni so‘zi o‘zining «ni»
belgisini tashlab ikinchi gapda ega so‘zi bo‘libdir. Shu ishni
bo‘ldirish fe’liga ham qilib ko‘riladir:
Men kitobni o ‘quyol-
madim deganimiz gapda:
Men — ega,
kitobni — tushim to‘ldi-
rg‘ichi,
o ‘quyolmadim — kesim so‘zlaridir. Endi shul gapda-
gi
o ‘quyolmadim fe’lini majhulga aylantirganda tushim to‘ldir-
g‘ichi bo‘lg‘an
kitobni so‘zidan «ni» belgisini tashlab, o‘zini
gapning ega so‘zi qilishimiz ba’zan
kitob o ‘qub bo‘lmadi
deyishimiz lozim bo‘lg‘an. Biroq bunday qilmaymiz,
kitob-
ni so‘zini «ni» belgisidan ajratmay
kitobni o ‘qub bo‘lmadi
deymiz. Demak, bu gapning mantiqqa ko‘ra ega so‘zi
kitohiir.
Lekin
kitob so‘zi «ni» belgisi bilan kelgani uchun nahv
qoidasig‘a ko‘ra ega bo‘la olxnaydir. Bu gap ham nahvga ko‘ra
egasiz bir gap bo‘lib qoladir.
Do'stlaringiz bilan baham: