Ilmiy maqola va tadqiqotlar


Gapning  uyushg‘an  boiaklari



Download 7,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet139/217
Sana30.12.2021
Hajmi7,37 Mb.
#192899
1   ...   135   136   137   138   139   140   141   142   ...   217
Bog'liq
2 5377612497010297357

Gapning  uyushg‘an  boiaklari
Bir gapda ikita bosh so‘z bilan sakkizgacha to‘ldurg‘ich 
borlig‘ini ko‘rdik. Mana shul o‘n boiak gapning asosiy boiak- 
lari sanaladir. Shul asosiy boiaklar gapda yolg‘iz-yolg‘iz kel- 
gani kabi ko‘prak boshqa so‘zlar bilan uyushib ham keladir. 
Biz  mana  shunday  uyushib  kelgan  boiaklarga  gapning 
«uyushg‘an  boiaklari»  yo  soddacha  «uyushmalar»  deymiz. 
Gapning uyushg‘an boiaklari,  soddacha aytkanda,  «uyush- 
malar»i  turli  boiadir:  1)  Har  vaqt  emas;  belgili  shartlar 
ostida  xususiy  o‘runlardag‘ina  bo‘lg‘uchi  uyushmalar,  biz 
bunga  «xususiy  uyushma»  deymiz.  2)  Har  vaqt  bo‘lg‘uchi 
uyushmalar, biz bunga «umumiy uyushma» deymiz. Umumiy 
uyushmalar  shulardan:
Aniqlov  uyushmasi.  Bog‘  sotildi  degan  gap  ikita  bosh 
so‘zdan (ega bilan kesimdan)  iboratdir.  Sizga belgih bir o‘y 
beradir,  biroq  biz  shul  sotilg‘an  bog‘ning  kimniki,  kimga 
qarashliq  bo‘lg‘anini  bildirmaymiz.  Shuni  sizga  bildirmak, 
aniqlamoq  uchun  bog‘  kimga  qarashliq  esa  shuning  otini 
bog‘  so‘zidan bumn keltiraman  (Sarf:  Birinchi bosma,  53- 
bet).  «Aniqlov  belgisi»  atalg‘an  «ning»  belgisini  shul  otqa 
qo‘shaman.  Bog‘  so‘ziga esa uchinchi turli olmosh izlarida 
(Sarf: Birinchi bosma, 21-betdan) birtasini qo‘shaman. Bog‘ 
Rustamniki  boisa  Rustamning bog‘i sotildi deyman,  sizniki 
boisa Sizning bog‘ingizsotildi deyman. Mana shu gaplardaki 
Rustamning bog‘i,  Sizning bog‘ingiz degan boiaklar «aniqlov 
uyushmasi» boladir. Aniqlov uyushmasi uyushma holida turib 
gapning  bir  boiagi  boiadir:
Sen  maktabning bog‘ig‘a  chiq.
Kecha  kelgan  sening onang.
Men  bu xatni  o ‘rtog‘imning qalami bilan yozdim.
Bu  kitobning boshi yirtilg‘an.
197


Uning uyi sotildi.
Uning otasi  o ‘Idi.
Sening  bolang  o ‘qug‘an  kabi.
Har aniqlov uyushmasida iki ot yo sufat bo‘ladir.  Birin- 
chisiga  «aniqlovchi»,  ikinchisiga  «aniqlangan»13  deymiz. 
Aniqlov  belgisi  «aniqlovchi»g‘a,  olmosh  izi14  esa  «aniq- 
langan»g‘a qo‘shiladir. «Aniqlangan» bo‘lg‘an so‘zning oxiri- 
da cho‘zg‘i bo‘lsa, unga olmosh izlaridan «i» harfmi qo‘sh- 
g‘anda «i»dan burun «s» harfi qo‘shiladir: Ahmatning otasi, 
Karimning  bolasi,  maktabning  bog‘chasi  kabi.
Aniqlovchi uyushmasidan «ning» belgisining tushib qol- 
g‘ani ham bo‘ladir.  «Ning»  belgisining  tushib  qolishi  aniq- 
lov  uyushmasining  ma’nosig‘a  bir  turli  aniqsizliq,  qoron- 
g‘iliq beradir:  Insonning bolasi,  bog‘chaning qopqasi degan- 
da  ma’no  aniqdir.  Belgini  bir  insonning  bolasi,  belgili  bir 
bog‘chaning  qopqasi  demakdir.  Biroq  inson  bolasi,  bocha 
qopqasi deganda buncha aniqliq yo‘qdir. Shuning uchun fors 
adabiyotida «majoz» yo‘li bilan yasalg‘an dasti adolat, pan- 
jayi  zulum,  dunyoyi  beshariat,  olami  adabiyot kabi  aniqlov 
uyushmalarini turkchaga aylantirganda «ning»siz aylantirish 
kerakdir.  Chunki «majoz»  aniqliqni ko‘b-da istamaydir.
Qayg‘ilar  oldig‘a  cho‘kding.
Umid buyruin  ijro  etaman,
Tilak yurtig‘a  tezdan  yetaman,
Ko ‘z  qorasidan  madad  topaman.
(Botu)
Dushman  so ‘ziga  kirma,  eshit do ‘st so ‘zin.
(Bobir)
Aniqlov  uyushmasi  gapning  qaysi  boiagi  boisa,  shul 
boiakning belgisini  hech  o‘zgartmay  o‘z  oxirig‘a  oladir:
Biz  uning  bog‘ini  ko ‘rdik.
Ular mening  bog‘imga  bordilar.
Sening bog‘ingda nimalar bor?  kabi.
Biroq tushim toidirgichi b o ig ‘anda «ni» belgisidan «i» 
harfming  tushib  qolg‘ani  ham  boiadir:
Mulla  bilganin  (bilganini)  o ‘qur,  tovuq ko ‘rganin  (ko ‘rga- 
nini)  cho‘qur.
198


Ko‘r tutg‘anin  qo‘ymas,  kar eshitganin  qoymas.
Qari  bilganin pari bilmas.
Ko ‘r hassasin  bir yo ‘qotar.
Birovning yaxshilig‘in  unutma.

(El so ‘zlari)
Dushman  so ‘ziga  kirma,  eshit do ‘st so ‘zin.
Bu  yanglig‘  bilsam  erdi  hajming  muhlik qora shomin,
Berarmu  erdim  o ‘lguncha  ilikdan  vasl ayyomin.
(Bobir)
Yor aksin  mayda  ko ‘r deb jomdin  chiqdi sado.
(Navoyi)
Ohi eli  tufrog‘i  uchirsa,
Ashki suyin  o ‘tin  o ‘churma.
(Navoyi)
Aniqlov  uyushmasidan  aniqlovchining-da,  aniqlan- 
g‘anning-da boiishi mumkindir.  Birdan  ortiq bo‘lg‘anlari- 
ning  oralarida «,»  shakli qo‘yiladir.  Ikidan ortiq bo‘lg‘anda 
eng so‘nggisidan burun «,» shakli o‘mida «ham — hamda -  
va»  qo‘yilsa-da boiadir.  Bu  kitobning boblari,  qismlari,  xu- 
susiy otlari oltin suvi bilan yozilg‘andir.  Tog‘ etagidagi uylar- 
ning,  bogiarning,  gullarning  bir-biriga  aralashqan  tuslari 
k o ‘ngilni  shu  tomong‘a  tortar  edi.  Buning  joyida  boblari, 
qismlari ham xususiy otlari kabi va xususiy otlari yo  hamda 
xususiy  deyish  ham  mumkindir.
Aniqlovchi  uyushmasidan  «aniqlovchi»  birdan  ortiq 
boig‘anda aniqlovchi belgisini(ng) hammasi emas, eng oxir- 
g‘isig‘a borish ham mumkindir. Yuqoridagi misolni tog‘ eta- 
gidagi  o‘tlar,  yog‘ochlar,  gullaming  deganda  ham boiadir.
«Aniqlangan» ham birdan ortiq bo‘lg‘anda olmosh izini 
eng  so‘ngg‘isig‘a berish boiadir;  yuqoridagi  misolda bob- 
lar,  fe’llar,  ham xususiy  otlari  deyilsa  mumkindir.

Download 7,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   135   136   137   138   139   140   141   142   ...   217




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish