Uning uyi sotildi.
Uning otasi o ‘Idi.
Sening bolang o ‘qug‘an kabi.
Har aniqlov uyushmasida iki ot yo sufat bo‘ladir. Birin-
chisiga «aniqlovchi», ikinchisiga «aniqlangan»13 deymiz.
Aniqlov belgisi «aniqlovchi»g‘a, olmosh izi14 esa «aniq-
langan»g‘a qo‘shiladir. «Aniqlangan» bo‘lg‘an so‘zning
oxiri-
da cho‘zg‘i bo‘lsa, unga olmosh izlaridan «i» harfmi qo‘sh-
g‘anda «i»dan burun «s» harfi qo‘shiladir:
Ahmatning otasi,
Karimning bolasi, maktabning bog‘chasi kabi.
Aniqlovchi uyushmasidan «ning» belgisining tushib qol-
g‘ani ham bo‘ladir. «Ning» belgisining tushib qolishi aniq-
lov uyushmasining ma’nosig‘a bir turli aniqsizliq, qoron-
g‘iliq beradir:
Insonning bolasi, bog‘chaning qopqasi degan-
da ma’no aniqdir. Belgini
bir insonning bolasi, belgili
bir
bog‘chaning qopqasi demakdir. Biroq
inson bolasi, bocha
qopqasi deganda buncha aniqliq yo‘qdir. Shuning uchun fors
adabiyotida «majoz» yo‘li bilan yasalg‘an
dasti adolat, pan-
jayi zulum, dunyoyi beshariat, olami adabiyot kabi aniqlov
uyushmalarini turkchaga aylantirganda «ning»siz aylantirish
kerakdir. Chunki «majoz» aniqliqni ko‘b-da istamaydir.
Qayg‘ilar oldig‘a cho‘kding.
Umid buyruin ijro etaman,
Tilak yurtig‘a tezdan yetaman,
Ko ‘z qorasidan madad topaman.
(Botu)
Dushman so ‘ziga kirma, eshit do ‘st so ‘zin.
(Bobir)
Aniqlov uyushmasi gapning qaysi boiagi boisa, shul
boiakning belgisini hech o‘zgartmay o‘z oxirig‘a oladir:
Biz uning bog‘ini ko ‘rdik.
Ular mening bog‘imga bordilar.
Sening bog‘ingda nimalar bor? kabi.
Biroq tushim toidirgichi b o ig ‘anda «ni» belgisidan «i»
harfming tushib qolg‘ani ham boiadir:
Mulla bilganin (bilganini) o ‘qur, tovuq ko ‘rganin (ko ‘rga-
nini) cho‘qur.
198
Ko‘r tutg‘anin qo‘ymas, kar eshitganin qoymas.
Qari bilganin pari bilmas.
Ko ‘r hassasin bir yo ‘qotar.
Birovning yaxshilig‘in unutma.
*
(El so ‘zlari)
Dushman so ‘ziga kirma, eshit do ‘st so ‘zin.
Bu yanglig‘ bilsam erdi hajming muhlik qora shomin,
Berarmu erdim o ‘lguncha ilikdan vasl ayyomin.
(Bobir)
Yor aksin mayda ko ‘r deb jomdin chiqdi sado.
(Navoyi)
Ohi eli tufrog‘i uchirsa,
Ashki suyin o ‘tin o ‘churma.
(Navoyi)
Aniqlov uyushmasidan aniqlovchining-da, aniqlan-
g‘anning-da boiishi mumkindir. Birdan ortiq bo‘lg‘anlari-
ning oralarida «,» shakli qo‘yiladir. Ikidan ortiq bo‘lg‘anda
eng so‘nggisidan burun «,» shakli o‘mida «ham — hamda -
va» qo‘yilsa-da boiadir.
Bu kitobning boblari, qismlari, xu-
susiy otlari oltin suvi bilan yozilg‘andir. Tog‘ etagidagi uylar-
ning, bogiarning, gullarning bir-biriga aralashqan tuslari
k o ‘ngilni shu tomong‘a tortar edi. Buning joyida
boblari,
qismlari ham
xususiy otlari kabi va
xususiy otlari yo hamda
xususiy deyish ham mumkindir.
Aniqlovchi uyushmasidan «aniqlovchi» birdan ortiq
boig‘anda aniqlovchi belgisini(ng) hammasi emas, eng
oxir-
g‘isig‘a borish ham mumkindir. Yuqoridagi misolni tog‘ eta-
gidagi o‘tlar, yog‘ochlar, gullaming deganda ham boiadir.
«Aniqlangan» ham birdan ortiq bo‘lg‘anda olmosh izini
eng so‘ngg‘isig‘a berish boiadir; yuqoridagi misolda bob-
lar, fe’llar, ham xususiy otlari deyilsa mumkindir.
Do'stlaringiz bilan baham: