Ilmiy maqola va tadqiqotlar



Download 7,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet142/217
Sana30.12.2021
Hajmi7,37 Mb.
#192899
1   ...   138   139   140   141   142   143   144   145   ...   217
Bog'liq
2 5377612497010297357

Gapning  turlari
Gap o‘zining tugallik-tugalsizligi bildirgani uning shakli 
e’tibori bilan bir necha  turli  boiadir:
1. 0 ‘yning butun boiaklari gapdagi so‘zlardan anglashil- 
sa,  ya’ni  gapdagi  so‘zlar  o‘ydag‘i  ma’nolaming  hammasi- 
ni ifoda qila olsa,  shul gap  «tugal gap» boiadir.
Mungli  kecha  ming dard ila  o ‘tdi.
Har yon  yugurish fursati yetdi.
0 ‘ng,  so‘lni hayot  to‘lquni  tutdi.
Botuning mana shu yuqoridagi uch misra’idan har biri 
tugal  bir  gapdir.
2.  0 ‘yning  boiaklari  b o ig ‘an  ma’nolaming  bir-ikitasi; 
gapdagi  so‘zlardan emas,  boshqa  vositalar bilan anglashil- 
sa,  shuning  uchun  shu  ma’nolami  ifoda  qilg‘uchi  so‘zlar 
gapda  aytilmay qolsa,  shunday gap  «eksik gap»15  boiadir.
Kel,  ketma,  o ‘tir,  bordim  kabi  so‘zlar  yolg‘izg‘ina  ayt- 
kanda eksik gap boiadirlar. Ahmat keldimi? deganda  — Kel- 
di;  Kelgan  kim? deganda  -  Ahmat so‘zlari  ham  eksik  gap- 
lardandirlar (Bu to‘g‘rida  29-betka qarangiz).
3.  Gapdan  maqsad  bir  o‘yni  bildirmak  emas,  bir  o‘yni 
so‘rab  anglamoq  esa  shul gap  «so‘rash gapi»  boiadir:
«Kim? nima?  -mi?» so‘zlari so‘rash gapining bir boiagi 
boiadir:
Kim  keldi? Nima  bo‘ldi? Sharif kimga  bordi?
Yo‘ldosh nima k o ‘rdi?  kabi.
«Qayda?  qanday?  qayer?  nenday?  nuchuk?  qalay? 
nechun?  nega?  nedan?  qancha?  qaysi?  qayon?  qayoq?» 
so‘zlari  so‘rash  gapining  bir  boiagi,  yoki  boiaklaridan 
birtasining sufati boiadir.  «Qayda?  qayer?  qayon?  qayoq?»
202


so‘zlari  o ‘rundan,  «qanday?  nenday?  nuchuk?  qalay?» 
so‘zlari  holdan,  sufatdan;  «nimadan?  nedan?  (yoki  nima 
sababdan?) ne sababdan, nechun? nega?» so‘zlari sababdan; 
«qancha?»  oichovdan;  «necha?»  sondan;  «qachon?» 
zamondan;  «qaysi?»  zotdan  so‘rashqa  ishlatiladir.
Yuqoridagi  so‘zlardan  boshqa,  so‘rash  belgisi  atalg‘an 
«-mi?»  bor.  So‘rash gapining  qaysi boiagiga yo‘nalgan  esa 
«-mi?» belgisi shul boiakka yopishib keladir:
Karim  bukun  o ‘z  choponini  bozorg‘a yubordimi?
Karim  bukun  o ‘z  choponini  bozorg‘ami yubordi?
Karim  bukun  o ‘z  choponinimi  bozorg‘a yubordi?
Karim  bukunmi  o ‘z choponini  bozorg‘a yubordi?
Karimmi  bukun  o ‘z  choponini  bozorg‘a yubordi?
Mana  shul  misollarning  har birida  so‘rash  qaysi  bo‘- 
lakka  yo‘nalgan  esa  «-mi?»ning  ham  shunga  qo‘shilg‘ani 
ko‘rinib  turadir.  Biroq  bu  juda  lozim  bir  qoida  emas: 
so‘rash  gapining  qaysi  boiakiga  yo‘nalgan  b o isa-d a, 
«-mi?»  belgisini  gapning  oxirig‘a  ketirmak  mumkindir. 
Yuqoridagi  misollarning  hammasi  o ‘rnida  birinchisini- 
gina aytib qo‘yish boiadir.  Biroq bunday bo‘lg‘an so‘rash: 
gapning  qaysi  boiakiga  yo‘nalsa,  shul  boiagining  oxi- 
rig‘a  tovishning  qattiqroq urilib  chiqishi  lozimdir.
So‘rash  gapi  iki  turli  boiadir:  1)  chindan-da  bir  narsa 
to‘g‘risida so‘rab aytiladir: Karim keldimi?Sharif nechun kel- 
maydir? kabi.  Yuqorida  ko‘rsatilgan  misollarning  hammasi 
shu  turli  so‘rash gaplaridandir;  2)  bir narsa  to‘g‘risida  so‘- 
ramog‘dan  maqsad  shul  narsani  bilmak  emas,  shu  narsa- 
dan  tonib  (munkir  bilan)  uning  teskarisini  aniqlamoq 
boiadir:
Sizning shaharda  maktabmi  bor?
Bir narsani k o ‘rmasdan  qanday aytasiz? desak buning 
ma’nosi Sizning shaharda,  albatta maktab y o ‘q.  Birnarsani 
ko ‘rmasdan,  albatta  aytib  bermang demakdir.  Bu  iki turli 
so‘rash  gapdan  birinchisiga  so(d)dacha  «so‘rash  gapi», 
ikinchisiga esa «so‘rovli tonish» gapi deyiladir.
4. 
Gapdan maqsad bizga bir o‘yni bildirmak, bir narsa- 
dan xabar bermak esa unga  «xabar gapi»  deyiladir:

Download 7,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   138   139   140   141   142   143   144   145   ...   217




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish