Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Shartli  gap.  Bir  gap  ikiga  boiinsa,  bir  boiagiga 
shart  feii  qo‘shilsa,  shart  feii  qo‘shilg‘an  boiak  ikinchi 
boiakni  o‘zining  natijasi  emish  kabi  ko‘rsatsa,  shunday 
gapka «shartli gap»  deyiladir.
Tirishsang  —  toparsan.
Ishlasang  —  tishlarsan.
Yursam  — borarman  kabi.
Shartli  gap  iki  boiak  boiadir.  Bir  boiakka  shart  feii 
qo‘shiladir. Shartli gapdaki iki boiagi orasig‘a «yarim tinish» 
belgisi  «,»  qo‘yiladir.
Shartli  gapning  shart  fe ii  qo‘shilg‘an  boiagi  odatda
206

---

birinchi boiak boiadir. Yuqoridagi misollarda ko‘rilgani kabi. 
Shart feii qo‘shilg‘an boiakning ikinchi boiak boiishi ham 
mumkindir.  Yuqoridagi  misollaming  teskarisi  aytilsa  ham 
boiadir. «Shartli gap»da shart feii qo‘shilmag‘an boiakning 
shart fe’h qo‘shilg‘an boiakka chindan-da natija bo‘lishi lozim 
emas. Natija boig‘ani-da bor, bo‘lmag‘ani-da bordir:
Uyumda(n)  unga  yaxshi  donlar bersam,  balki  ul yaxshi- 
g ‘ina foyda  bergay.
(Elbek)
Yilasa, juda  qiziq  bo‘lar emish!
( Cho ‘Ipon)
Ko ‘p silliq  qilsangiz kuyov  olib  ketib  qoladir.
( Cho ‘Ipon)
Miyani  ishlatsangiz,  sira  bir  kimsaga  zulm  qilmaan 
bo ‘lursiz.
(Saidali)
Bular kelsa  uloq  qizimay  qolmas.
(A.  Q.)
Umri boqiy  bo ‘Isa,  hech gap  emas.
(A.  Q.)
Mana  bu  ko‘rganimiz  gaplarda  shart  feii  qo‘shilg‘an 
boiakka bu birtasi natija boiib chiqqan.
Ko‘zimni ochib qarasam,  orada na kishilar,  na cholular, 
na  boshqalar!
(A.Q.)
Yulduzlar esa  ketib  mo ‘Idirashib  boqar turar.
(Saidali)
Bo‘lmasa,  boshqa  narsadan  xafa  bo ‘Idingizmi?
Har qancha  ish  qilinsa  maydon  ochiq.
(Julqunboy)
Bo ‘Imasa opang bizga aytib berar.
(Cho ‘Ipon)
Mana  bu  ko‘rganimiz  gaplarda  esa  ma’nocha  shartlik, 
natijalik shartlik yo‘qdir. Shartli gapda ba’zan birinchi boiak; 
ba’zan ikinchi boiak aytilmay-da qoladir:
207

---

Yurabering,  erisharsiz,  yashay  bering,  tuyarsiz  degani- 
mizda birinchi boiak tushib qolg‘andir. Asilda:
Yurabering,  yursangiz  erisharsiz.
Yashaybering,  yashasangiz  tuyarsiz demakdir.
Nima  qildi? Senga gapirib  bo‘lmasa...  bunda  nima yoziq? 
Buningjoni  bo‘lmasa...
( Cho ‘Ipon)
Dinni bilmasa, boy va ulamoni yer bilan teng qilmoq istasa, 
mol va  mulkni mushtarak deb  bilsa...
(Julqunboy)
Mana  bu  yuqoridagi  gaplarda  ikinchi  boiak  aytilmay 
qoladir.  Bunday vaqtlarda aytilmay qolg‘an ikinchi boiak- 
ning joyig‘a  ko‘b  nuqtalar qo‘yiladir.