|
koptok-chali zona deb ataladi. Koptokchali zona hujayralari
yumaloq yadroga ega bo’lib, tcitoplazmasida yaxshi rivojlangan
plastinka-simon
kompleks,
mitoxondriyalar
mavjuddir.
Koptokchali zona ostida 3-4 qator mayda hujayralar qatlami
joylashadi.
Bu
hujayralarning
tcitoplazmasida
lipidlar
bo’lmaganligi uchun ular sudan bo’yog’i bilan bo’yalmaydi.
SHuning uchun ham bu hujay-ralar sudanofob qujay^alar qavati
deb atalib, ular kambial xususiyatga egadir.
Sudanofob qavatdan so’ng buyrak usti bezi po’st moddasining eng yirik zonasi boshlanadi. Bu zonada
hujayralar cho’zinchoq bo’lib, radial tutamlar hosil qilib joylashgani uchun tu^pmli zona deb ataladi.
Bu zona hujayralari tcitoplazmasida ko’p miq-dorda lipi.l kiritmalari tutadi, agarda ular yuvilib ketsa,
tcitoplazma g’ovak ko’rinishni oladi «a shuning uchun ham, bu hu-jyayralar spongiotcitlar deb
atala~i. Tutamli zona hujayrala-pi'iarH mitoxondriyalar maxsus tuzilishi bilan ajralib turadi. Ular
yumaloq yoki oval shaklga ega, kristalari esa butun matriks» ni to’ldirib turuvchi mayda
pufakchalardan iborat (180-rasm). Tutamli zona xujayralaridagi mitoupndriyalarning tuzilishi ularda
sodir bo’ladigan steroidogenr^> chikli bilan bog’liqdir. Mitoxondriyalar o’zlarnda xolesterinni
pregnenolonga aylanti-ruvchi fermentlar tutadi. Pregnenolon esa steroidlar sintez kilinishi uchun
boshlang’ich xom ashyo hisoblanadi. Steroid gor-monlar mitoxondriyalarning pufakchasimon
kristalarida sintez qilinadi va ularning qobig’i orqali hujayra tcitoplazmasiga chiqariladi. Tutamli zona
po’st moddaning to’rsimon zonasiga da-vom
etadi. Bu zonada hujayralar bir-biri bilan
289
chalkashib to’r hosil qiladi. Bu zona hujayralari to’qroq tcitoplazmaga ega, yadrolari esa boshqa
zonalardagidan maydaroq bo’ladi. Hujay-ralar tcitoplazmasining to’q bo’yalishi ularda
mitoxondriyalarning nihoyatda ko’pligiga bog’liq. Plastinkasimon kompleks va e..rdo plazmatik to’r
unchalik rivojlanmagan. To’rsimon zona hujaira-lar orasida ham ko’plab sinusoid kapillyarlar
joylashadi. Urg’ochi sut emizuvchi hayvonlarda to’rsimop zona bilan miya mod-daning orasida X-
zona joylashadi. Bu zona kam takomillashgan hujayralardan iborat.
Miya qismining hujayralari nihoyatda yirik va ko’p burchakli bo’lib, gematoksilin-eozin bilan
bo’yalganda ularning tcitoplaz-masi och pushti rangga bo’yaladi. Hujayralar kalta tasmachalar tarzida
bo’lib, ular orasida sinusoid kapillyarlar joylashadi. Miya moddasi hujayralarining tcitoplazmasi xrom
tuzlari bilan
180- rasm. Buyrak usti bezi tutamli zona hujayralariniig elektron mikro-
fotografiyasi. x 10.000.
1 - yadro; 2 - mitoxo«driya; 3 - yog’ kiritmalari.
yaxshi bo’yalishi sababli ular xromofin hujayralar deb ataladi. Miya moddasida ikki xil hujayralar
tafrvut qilinadi. Bular-ning biri formalin bilan fiksatciya qilingandan so’ng ul’tra-bnnafsha nurlarda
kuchli fluorestcentciallanish xususiyatiga ega bo’ladi. Bu hujayralar noradrenalin ishlab chiqaradm.
Ik-
290
181- rasm. Buyrak ueti bezi miya moddasi. Adrenalin ishlab chiqaruvchi hujay-raning elektron
mikrofotografiyasi. xYU.000.
1 - yadro; 2 - mitoxondriyalar; 3 - sekretor donachalar.
kinchi tur hujayralar fluorestcentciyalanmaydi va ular a d r e-n a l i n ishlab chiqaradi.
Ul’tramikroskopik tuzilishiga ko’ra, miya qismda hujayralar ikki xilga ajratiladi. Bir xil hujayralar
tcitoplazmasida dumaloq, zich ko’rinishga ega bo’lgan sekretor donalar tutadi. Bu donalar qobig’idan
ingichka och yoy orqali ajralib turadi. Bun-day sekretor donachalar - adrenalin moddasini saqlaydi.
Miya moddasining boshqa xil hujayralari esa och gialoplazmaga ega bo’lib, ko’pgina sekretor
donachalar tutadi va yuqorida ko’rsatil-gan hujayra sekret granulasidan farq qilib, cho’zinchoq
ko’rinish-ga ega. SHuning uchun ham sekret donachasinnng membranasi tagida joylashgan elektron
och yoy notekis ko’rinadi. Bunday donachalar tarkibida noradrenalin moddasi bo’ladi (181-rasm).
Xromaffin hujayralarning plazmatik membranasi atrofida ko’pgina nerv tolalari va ularning
terminaliylari joylashadi
Funktciyasi. Bez po’stloq qismining funktciyasi (koptokchali zona bundan mustasno) gipofizning
adrenokortikotrop gormoni (AQTG) ta’sirida boshqarib turiladi. Buyrak usti bezining har bir zonasi
o’zining ximiyaviy va biologik xususiyatlari bo’yi-cha boshqa zonalar gormonlaridan farq qiluvchi
gormon ishlab
chiqaradi. Po’stloq moddaning hamma zonalarnda umuman 40 ge yaqin gormonlar ishlanib, ular uch
gruppaga bo’linadi.
1. Mineralokortikoid gormonlari koptokchali zona hujayra-larida ishlab chiqariladi. Bu gormonlar
suv-tuz almashinuvida qatnashib, qonda natriy va kaliy miqdorini tartnbga solib tu-radi. SHu sababli
bu zona gormonlari etarli bo’lmaganida orga-nizmda suv, elektrolitlar almashinuvi buziladi, organizm
kes-kin suvsizlanib, qonning quyuqligi ortadi, qon plazmasida nat-riy kontcentratciyasining
kamayishi natijasida kaliy bilan natriyning qondagi o’zaro munosabati o’zgaradi.
Mineralokortikoidlarga al’dosteron gormoni kiradi.
2. Glyukokortikoidlar tutamli zona hujayralari tomonidan ishlanadi. Ular organizmda karbonsuvlar
almashinuvini, fos-forlanish jarayonlarini boshqaradi va bu jarayonlarni kuchay-tirib, organizmning
patologik ta’sirlarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini oshiradi. Glyukokortikoidlarning etnshmasligi
tu-fayli karbonsuv almashinuvi jarayonlari buzilib, gipoglikemiya va jigarda glikogen miqdorining
kamayishi, buyraklar funktciya-sining pasayishi, pigment almashinuvining izdan chiqishi ve
organizmda azot chiqindilarining yig’ilib qolish hodisasi yuz be-radi. Glyukokortikoidlar
kortikosteron, kortizol (gid-rokortizon), kortizon kabi gormonlarni o’z ichiga oladi.
3. Androgen va estrogenlar to’rsimon zona
hujayralarida ish-lanib, ularning ta’siri jinsiy
291
gormonlar ta’siriga o’xshashdir.
Buyrak usti bezining miya qismi hujayralarida a d r e n a-lin va noradrenalin tcrn tomirlarni toraytirish
tufayli qon bosimini oshiradi, lekin adrenalin bosh miya va ko’ndalang-targ’il mushak tomirlarini
kengaytiradi. Adrenalin qondagv qand miqdorini oshirsa, noradrenalin bunday xususiyatga ega emas.
Noradrenalin periferik arteriolalar devorini qisqar-tirishi tufayli sistolik va diastolik arteriya bosimini
oshi-radi. Adrenalin noradrenalin bilan birgalikda lipidlarni parchalash xususiyatiga ham ega.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
