Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

QALQONSIMON BEZ (GLANDUU THYROIDEA) 

Taraqqiyoti.  Qalqonsimon  bezning  taraqqiyoti  embrional  ha-yotning  uchinchi  haftalaridan 

boshlanadi. Halqumning ventral yuzasidan birinchi va ikkinchi jabra cho’ntaklarining karshisida 

 

!74-rasm. Qalqonsimsn bez fellikuliiing elektron mikrofotografiyasi. 

xZOOO. 

1 - tireotcntlar; 2 - kslloid; 3 - follikul atrofidagi qon kapillyari ; 4 - limfa kapillyari. 

bo’rtma paydo bo’ladi. Bu bo’rtma ayrim hujayralar yig’indisiga aylanadi. 

Embrional hayotning to’rtinchi haftasida takomillashayotgan bezning ikki bo’lagi hosil bo’ladi. Sut 

emizuvchilarda IV jabra cho’ntagining hosilasi hisoblangan ul’timobronxial tanachalar paydo bo’lib, 

bu  tanachalar  rivojlanayotgan  qalqonsimon  bez  kur-tagiga  o’sib  kiradi.  So’ngra  shu  tanachalar 

tarkibida  follikulyar  hujayralar  bilan  bir  qatorda  K-hujayralar  hosil  bo’ladi.  Ta-komillashishning 

boshlanishida qalqonsimon bez ekzokrin bez sifatida vujudga keladi, u chiqaruv nayiga ega bo’ladi. 

Keyincha-lik  chiqaruv  nayi  atrofiyaga  uchraydi  (nay  ochiladigan  yuza  til-ning  ildiz  sohasida  ko’r 

chuqurchani hosil qiladi) va bez endo-krin organga aylanadi. SHu vaqtda hujayralar orasida kolloid 

---

 

283 

yig’ila  boshlaydi,  follikullar  hosil  bo’ladi.  Follikullarning  devori  bir  qavat  hujayralardan  iborat 

bo’ladi. Qalqonsimon bez faoliyatining boshlanishi embrional hayotning 3-4 oylariga to’g’ri keladi. • 

Tuzilishi. Voyaga etgan odam organizmida qalqonsimon bezning og’krligi 22-25 gramm bo’lib, bez 

tashqi tomondan pishiq shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Kap- 

 

175-rasm. Qalqonsnmon bezda flllikulyar va pa-rafellikulyar hujayralar 

nisbptining sxemasi (A. B. Alyoshin rasmi). 

A-og’ir  metall  oksidlari  qaytarilish  reaktciyasining  mahsuloti  (ar-ir)filiya  va  osmnfnliya)  fakat 

parafgl-li kulyar hujayralarda; B- radioaktnv yodning faqat Follikulyar xujayralar Uchun xos yutilishi. 

]  -  fol-likullar  orasilagi  para-fpllikulyar  xujayralar;  2-  parafollikulyar  hujayra-nyng  epiteliy  ichipa 

joyla-shishI;  3  -  follikul 

l

ujay-rasi;  4-bazal  hujayra;  5-  «och»  fol/.ikulyar  xujayra:  *.-  bazal 

>ujayralarning kupayishi natijasida hosil bo’lgan epiteliy kurtagi, 7- follikul bazal membranasi. 

suladan bez parenximasiga botib kirgan to’siqlar bezni bo’lak-larga bo’lib turadi. Har bir bez bo’lagi 

follikul  deb  ata-luvchi  pufakchalardan  iborat  bo’ladi.  Follikul  -  qalqonsimon  bezning  struktur  va 

funktcional birligidir. 

Follikullar atrofida nerv va qon tomirlarga boy bo’lgan biriktiruvchi to’qima joylashadi. Follikulning 

devori bir qa-vat epiteliy hujayralaridan va uning bo’shlig’ida joylashgan kolloid moddasidan iborat 

(174-rasm). Follikullarning shakli turlicha bo’lib, diametri 30 mkm dan 300 mkm gacha etadi. Folli-

kullar devoridagi epitelial hujayralar normal fiziologik ho-latda kubsimon bo’lib, follikulyar epiteliy 

yoki  tireotcitlar  deyiladi.  Tireotcitlarning  tuzilishi,  shakli  va  balandligi  bez  fuyktcional  holatiga 

bog’liq. 

Bez  giperfunktcional  holatda  bo’lsa,  follikullar  bo’shlig’i  kichik,  kolloid  suyuq  va  pufaksimon, 

tireotcitlar tcilindrsimon shaklga ega bo’ladi. Giperfunktcional holatda esa follikullar bo’shlig’i katta, 

kolloid zich, tireotcitlar yassi shaklda ko’rinadi. SHunday qilib, bezning gistologik tuzilishiga qarab 

uning funk-tcional holatini aniqlash mumkin. 

Normal  holatda  follikul  devorini  ayrim  joylarida  kubsi-mon  hujayralar  bilan  birga  tcilindrsimon 

hujayralarni  grup-palari  uchraydi,  bular  bo’shliqqa  bo’rtib  chiqib  turgani  uchun  San-derson 

yostiqchalari deb ham ataladi. Elektron mikroskop yordamida o’rganilganda, tireotcitlarning apikal 

yuzasida  mikro-vorsinkalar  borligi  aniqlangan.  Follikulyar  hujayralarda  yi-rik  yadro,  yaxshi 

rivojlangan endoplazmatik to’r, plastinkasimon kompleks,  mitoxondriyalar  va apikal  qismida ko’p 

miqdorda sek-retor granulalar mavjud bo’lib, hujayra ichida kolloid tomchi-lari tez-tez uchrab turadi. 

Qalqonsimon  bez  parenximasida  ti-reotcitlardan  tashqari  follikulalar  devorida  parafollikulyar 

hujayralar,  follikullar  oralig’ida  esa  to’plam-

to’plam  bo’lib  yoki  yakka-yakka  holda 

---

 

284