Og’iz bo’shlig’i bilan yutqin chegarasida shilliq pardada lim-foid tuzilmalarning ko’pgina to’plamlari
joylashgan. Ular na-fas va ovqat hazm qilish yo’llarining boshlang’ich joylarini
l l />
T a n g l a y murtaklari pusht rivojlanishining 9-hafta-sida yutqinning later; l devorlari ko’p qatorli
hilpillovchi epiteliysining mezenximaga botib kirib chuqurchalar hosil qi-lishi bilan taraqqiy eta
boshlaydi. Uning ostida ko’pgina qon tomirlari va zich joylashgan mezenxima hujayralari yotadi. 11
301
Mezenximadan esa retikulyar to’qima takomillashad,i: bo’ychan endoteliotcitli postkapillyar
venulalar paydo bo’ladi, a’zoga limfotcitlar kira boshlaydi va 14-haftada limfotcitlar orasida asosan
T-limfotcitlar (21%) va oz miqdorda V-limfotcitlar (1%) bo’ladi. 18-17-haftalarda biriichi limfoid
follikullar paydo bo’la boshlaydi. 19-haftaga kelib T-limfotcitlar soni 60% gacha, V-limfotcitlarniki
esa 3% gacha ortadi. Epiteliyning o’sishi epitelial tasmalarda mu-guzlanayotgan hujayralardan iborat
tiqinlar hosil bo’lishi bi-lan boradi.
Tanglay murtaklari yutqinning yon chetlarida, yumshoq tanglay yoylarining orasida joylashgan juft
tuzilma. Murtak ko’p qa-vatli yassi, muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplangan. Bu epi-teliyiing
o’ziga xosligi shundan iboratki, bu erda limfotcitlar o’ta ko’p bo’lib, ular orasida donador leykotcitlar
ham uchraydi. Epiteliy ostida shilliq pardaning xususiy plastinkasi va shil-liq osti qatlami joylashadi
(189-rasm).
Murtakning yuzasi notekis bo’lib, shilliq pardaning bir qancha burmalari orasida 10 - 20 ta
chuqurchalar - kriptalar (cryptae ton-sillarae) hosil qiladi. Bu kriptalar tarmoqlanib, ikkilamchi kiip-
talarni hosil qiladi. Murtak shilliq pardasining xususiy plastin-kasi siyrak tolali shakllanmagan
biriktiruvchi to’qimadan iborat. Bu plastinkada ko’pgina limfatik follikullar (folliculi lymphatici)
joylashadi. Follikullarda ko’plab limfotcitlar hosil bo’ladi. Bu limfotcitlar siljib, shilliq parda xususiy
plastinkasi va epite-liysini qoplaydi. SHu limfotcitlar tufayli murtak himoya vazifa-sini bajaradi.
Murtak epigeliy qoplamasida, yuqorida aytib o’tilga-nidek, xususiy plastinka qon tomirlaridan sizib
chiqib kelgan dona-dor leykotcitlar ham bo’ladi.
Murtak shilliq pardasining mushak plastinkasi rivojlanma-gan. Murtakning shilliq osti pardasi ham
siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimadai iborat bo’lib, u a’zoning kap-sulasini hosil
qiladi. SHu tuzilmalar ko’plab qon va limfa tomirlariga hamda murtakni ta’minlovchi nervlarga ega.
YU t q i n m u r t a g i homilaning 4 oyligidan boshlab ichak-ning bosh tomonida rivojlanadi. Bu
protcessda mezenxima ham ishtirok etadi. Murtakning yuzasi embrional davrda ko’p qatorli kiprikli
epiteliy bilan qoplangan. SHuni qayd qilish kerakki,
189-rasm. A - Tanglay murtagi (sxema) (YU. I. Afanas’evdan). B - Tanglay murta-
;
gi. Gematoksilin-
eezin bilan bo’yalgan. Ob. 10. ok. 10.
1 - ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy; 2 - xususiy biriktiruvchi to’qimali qat-
dam; 3 - limfatik follikula; 4 - kripta; 5 - limfotcitlar; 6 - qon tomirlar: 7 - bez-
302
lar; 8 - siyrak tolali biriktiruvchi to’qima; 9 - kundalang-tarril mushak.
katta yoshdagi organizmda ham embrional holatdagi epiteliy ba’zan uchrab turadn. Siyrak tolali
shakllanmagan biriktiruvchi to’qima xususiy qavatni hosil qiladi va tuzilishi tanglay mur-tagiga
o’xshaydi. U erda ham limfoid follikullar to’plami bo’la-di. Ba’zi kasalliklarda yutqin murtagi
kattalashib ketadi va burunning ichki yo’llarini berkitib qo’yadi, natijada, nafas olish qiyinlashadi.
Bunday o’sib ketgan murtak adenoid deb ataladi va operatciya yo’li bilan olib tashlanadi.
Til murtagi embrional taraqqiyotning 5-oyida rivojla-nadi. SHu davrda tilning ildiz qismida, shilliq
bezlarining chiqaruv naylari atrofida limfotcitlar to’plana boshlaydi. Bo-laning tug’ilish arafasida til
epiteliysining mezenximaga botib kirishi natijasida til murtagida kriptalar hosil bo’ladi. Kriptalarning
va murtakning yuzasini qoplovchi epiteliy bu er-
da ham ko’p qavatli yassi epiteliy; uning ostidagi siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimada
limfotcitlar ko’plab uch-raydi. Limfotcitlar bu erga limfoid follikullardan keladi. Follikullarda reaktiv
markaz mavjuddir. Mayda so’lak bezla-rining naylari murtak kriptalari orasiga ochiladi. So’lak bez-
lari sekretlari kriptalarni tozalab turadi. Kriptalar bo’shli-g’ida mikroorganizmlar o’lgan (epiteliy
hujayralari) limfo-tcitlar uchraydi.
Hazm yo’llarining oldingi qismida yana bir gruppa - limfo-id tuzilmalar uchraydi. Bular ichida
yirikroqlari Evstaxiy nayi bilan kekirdak murtaklaridir. Bularning tuzi-lishi yuqorida qayd etilgan
murtaklarga o’xshash bo’ladi. Ular bu erga tushgan mikroblarni qamrab oladi va parchalaydi (fagotci-
toz qiladi). Murtaklarning xususiy qatlamlari siyrak tolali shakllanmagan qo’shuvchi to’qimadan
iborat. Bu erda ko’payish mar-kaziga ega bo’lgan ko’pgina limfoid follikullar bo’ladi. SHil-liq osti
pardasi murtakni o’rab, uning kapsulasini hosil qiladi. SHu erda ko’plab qon, limfa tomirlari, nerv
tolalari va so’lak bezlarining oxirgi sekretor bo’limlari joylashadi.
Murtaklar ikki xil: himoya va qon hosil qilish funktciyasini bajaradi. Himoya vazifasi bu erga tushgan
mikroblarni fagotcitoz qilish va mikroblarga qarshi antigen hosil qilib, butun organizmni shu
mikrobga qarshi tayyorlashdan iborat bo’lsa, qon yaratish faoliyati limfoid follikullarda limfotcitlar
hosil bo’lishi bilan ifodalanadi.
Hozirgi kunda hazm yo’llaridagi murtaklar va tanglay mur-taklari limfotcitlarining antitelo va
immunoglobulinlar ish-lab chiqarishda faol qatnashishiga shubha qolmadi. Ular immu-nokompetent
hujayralarga antigen strukturasi haqida ma’lumot berib turadi. Epiteliy hujayralari orasida joylashgan
lim-fotcitlar epiteliy hujayralarini almashinishida ham qatnasha-di, ya’ni limfotcit epiteliy
hujayralarini surib chiqaradi, de-gan fikr bor.
Murtaklar yoshga qarab ham o’zgaradi. Ular bolalarda yaxshi rivojlangan bo’lib, kishi ulg’aygan sari
sekin-asta atrofiyaga uchraydi, ba’zi birlari qariyalarda yo’qolib ketib, ularning o’rnini biriktiruvchi
to’qima egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
