Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

XVIII BOB 

HAZM SISTEMASI ^ (SYSTEMA GIGESTORIUM) 

 

Hazm sistemasiga kiruvchi a’zolar oziqa moddalarni mexa-nik va ximiyaviy yo’l bilan parchalash va 

parchalangan moddalar-ni qon va limfa tomirlariga o’tkazib bvrish kabi muhim vazi-falarni bajaradi. 

Bulardan tashqari, hazm yo’llari bo’ylab joylashgan ko’pgina hujayralar hisobiga endokrin vazifalarni 

ham bajaradi. 

Hazm sistemasi og’iz bo’shlig’idan boshlanib, hazm yo’llari va bezlardan tashkil topgan. Bezlar hazm 

yo’llariga  o’z  suyuqlikla-rini  chiqarib,  oziq  moddalarni  ximiyaviy  jihatdan  parchalashda  ishtirok 

etadi. Hazm yo’llari uzunligi 8-10 m bo’lib, umumiy tuzilishga ega bo’lsa-da, ayrim bo’limlari o’ziga 

xos  tuzilgan.  Morfologik  jihatdan  esa  hazm  yo’llari  turli  bo’limlarga:  ol-dingi,  o’rta  va  orqa 

bo’limlarga  bo’linadi.  Oldingi  bo’limda  og’iz  bo’shlig’i,  yutqin  va  qizilo’ngach  kiradi.  Oldingi 

bo’limda oziq modda asosan mexanik maydalanadi. Urta bo’limga me’da, ingich-ka va yo’g’on ichak, 

jigar  va  me’da  osti  bezi  kiradi.  Xazm  siste-masining  bu  bo’limida  oziq  moddalarning  ximiyaviy 

parchalanishi  yuz  beradi.  Bundan  tashqari,  parchalangan  oziq  moddalarning  qon  tomir  va  limfatik 

sistemasiga  so’rilishi  ham  shu  erda  o’tadi.  Hazm  sistemasining  orqa  bo’limiga  to’g’ri  ichakning 

kaudal qismi kiradi va u asosan najasni evakuatciya qilish vazifasini o’taydi. 

Hazm  sistemasining  taraqqiyoti.  Hazm  sistemasi  taraqqiyotida  bir  qancha  bosqichlarni  kuzatish 

mumkin: dastlab ichak nayi shakl-lanadi, so’ng og’iz bo’shlig’i va orqa chiqaruv teshigi takomillasha-

di. Hazm sistemasining takomili entodermaning vujudga keli-shidan boshlanadi. Dastlab entoderma 

---

 

292 

plastinkasi  cho’ziladi  va  burma  hosil  qiladi.  Bu  burma  ichak  tarnovi  deyiladi.  Tarnov-ning  ichki 

yuzasidan ichak entodermasi shakllanadi. Tarnovning 

ikki tomoni, ya’ni oldingi va orqa qismlari asta-sekin tutashib-nay hosil qiladi. Ichak nayining oldi va 

orqa qismi teri ekto-dermasiga tegib turadi. Ektodermaning ichak nayiga tutashgan oldingi qismidan 

yutqin va orqa qismidan esa kloakal membra-nalar hosil bo’ladi. 

Entoderma mezodermaning vistceral varag’i bilan uzviy bog’-langan bo’lib, uni splanxnoplevra deb 

ataladi. Bu varaqlar ora-siga mezenxima o’sib kiradi. Entodermadan ichak epiteliysi va uning bezlari 

rivojlanadi, mezenximadan biriktiruvchi to’qima, qon tomirlar va mushak qavatlari, mezodermaning 

ichki  varag’i-dan  esa  ichak  yo’lining  seroz  pardasi  rivojlanadi.  Uchinchi  haf-taning  ohiriga  kelib 

og’izning yutqin membranasi ochiladi va shu bilan oldingi ichak tashqi muhit bilan aloqada bo’ladi. 

Key-inchalik  orqa  ichakdagi  kloakal  membrana  ham  ochilib,  ichak  klo-akal  bo’shlig’i  bilan 

bog’lanadi. SHu davrdan boshlab ichak nayi 3 qismga bo’linadi: 

1. Bosh ichak - undan yutqin va qizilo’ngachning yuqori qis-mi rivojlanadi. 

2. Tana ichagi (o’rta ichak) 3 ga bo’linadi: a) oldingi bo’-lak -undan qizilo’ngachning qolgan qismi 

takomillashadi; b) o’rta bo’lak - bundan me’da, ingichka ichak va uning hosilasi bo’lmish jigar, me’da 

osti bezi rivojlanadi; v) orqa bo’lak - undan yo’g’on ichak hosil bo’ladi. 

3. D u m ichak - bundan yo’g’on ichakning oxirgi qismi tako-millashadi.