Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Birinchi faza. 
Bu fazada gormonlar sintezi uchun asos qilib 
olinadigan xom ashyo qondan tireotcitlarga o’tadi. Bunday mod- 
dalarga aminoknslotalar, monosaxaridlar, yog’ kislotalari, mi- 
neral tuzlar va yodidlar kiradi. 
Ikkinchi faza. 
Tireoglobulin tarkibiga kiruvchi oqsil mole-kulasini sintez qilish fazasi. 
Hujayralarga kirgan' amynokis-lotalardan (tirozin aminokislotasi) endoplazmatik to’r membra-
nalarida oqsil molekulasi sintez qilinadi. 
Uchinchi faza. 
Bu fazada sintez qilingan oqsil molekulasig’a karbonsuvli qism birikadi. Bu qism 
tireotcit hujayralar plas
: 
tinkasimon kompleksida monosaxarilardan sintez qilinadi. SHunday 
qilib, murakkab karbonsuvli oqsil tabiatga ega bo’lgyan tireoglobulin molekulasi vujudga keladi. 
To’rtinchi faza. 
Bunda tireoglobulinga yod atomlari birikti-riladi. Hujayraga kirgan yodid 
oksidlanib, undan yod atomlari ajraladi va tnreoglobulin oqsil molekulasi tarkibidagi har bir 
tirozin aminokislotasiga 1 yoki 2 tadan yod atomi birinadi. Bu protcess tireotcit hujayralarning 
plastinkasimon kompleks zonasida borib, sekretor granulalar hosil bo’lishi bilan yakun-lanadi. 
Beshinchi faza. 
Bu fazada sekretor material-merokrin sek-retciya yo’li bilan follikul bo’shlig’iga 
- kolloidga chiqariladi. 
Ikkinchi bosqich uchta etapdan iboratdir. 1. Qolloid moddaning tireotcitlar tomonidan qayta 
so’rilishi - reabSvrb-tciya. 2. Tireglobulinning parchalanishi - proteoliz. 3. So’nggi etapda hosil 
bo’lgan tiroksin va triyodtironin gormonlar tconga chiqariladi. 
^ Gormonning qayta qonga chiqarilishi quyidagicha yuz beradi. Bo’shliqdagi kolloid modda 
tireotcit hujayralarning fermeit-lari ta’sirida suyuqlanadi va shu hujayralarga (tireotcitlarga) 
pinotcitoz yo’li bilan qayta so’riladi. Reabsorbtciya qilingan ti-reoglobulin hujayra 
lizosomalarida proteolitik fermentlar ta’sirida parchalanadi. Parchalanish natijasida 
monoyodtirozin va diyodtirozinlar ajralib chiqadi. Monoyodtkrozin vz diyod- 
tirozinlarning birikishi natijasida qalqonsimon bezning ak-tiv gormonlari tiroksin 
(tetrayod^ironin va triyodtironinlar) hosil bo’ladi. Ular hujayralarning bazal tomoni orqali qonga 
chiqariladi. Parchalanish natijasida hosil bo’lgan b;>shqa mod-dalar tireoglobulin sintez 
qilinishida qayta ishlatiladi. 
Triyodtironin tiroksinga nisbatan kuchliroq ta’sir etish xususiyatiga ega. Bulardan tashqari, 

---

295 
monoyodtirozin va diyoti-rozin gormonlari ishlab chiqariladi, lekin ular qonda juda oz miqdorda 
bo’ladi. Qalqonsimon bez gormonlari organizmda umu-miy modda almashinish jarayonlarini 
boshqarish bilan birga, o’sish jarayoniga, organlar regeneratciyasiga, oqsil, karbonsuvlar 
almashinuvi kabi protcesslarga stimullovchi ta’sir ko’rsatadi. Parafollikulyar K-hujayralarda 
ishlanadigan tireokal’tcitonin gormoni qonda kal’tciy miqdorini kamaytirish xususiyatiga ega. 
QALQONSIMON BEZ OLDI BEZI (GLANDULA PARATHYROIDEA) 
Qalqonsimon bez oldi bezi mayda bo’lakchalardan iborat bo’-lib, ularning soni 2 tadan 8 
tagacha, umumiy og’irligi esa 0,13- 0,36 grammdir. 
Taraqqiyoti. Qalqonsimon bez oldi bezi embrional hayotning 5-6-haftalarida buqoq bezi 
kurtagidan orqaroqda, 3-4 jabra 
J76-rasm. Qalqonsimon va qalqonsimon bez oldi bezi. Gematoksilin - eoznn 
bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10. 
1- qalqonsimon bez fellikullari; 2 - qalqonsiion bez olli bezining parenximasn; 3 - biriktiruvchi 
tuqimali umumiy kapsula. 
cho’ntaklarining entodermal epiteliysidan o’sib chiqqan hujayra-larning kompakt massasi 
shaklida vujudga keladi. Intensiv o’sish natijasida bu o’simtalar «kurtaklarga» aylanadi, 7-8 
haftaga borib o’zlari o’sib chiqqan erdan ajraladi va hosil bo’layotgak qalqonsimon bez 
bo’laklarining orqa yuzasiga birikadi. Qalqon-simon bez oldi bezlarining embrnonal davrdai 
boshlab funktcio-nal aktivlikka ega ekanligi aniqlangan. 

---

296 
177- rasm. Qalqonsimon bez oldi bezi to’q bo’yaluvchi bosh hujay-rasshshpg elektron 
mikrsfotsgrafiyasi. xYU.OOE. 
1 - tcitoplazka; 2 - plastinkasimon kompleks; 3 - yadre; 4 - interdi-gntatciya; 5 - gemokapillyar; 
6 - endoteliy. 
178- rasm. Qalqonsnmon bez oldi bezi och bo’yaluvchi bosh hujay-rasining elektron 
mikrofetografiyasi. xYU.OOO. 
1 - tcitoplazma; 2 - mitoxondriyalar; 3 - Gol’ji kompleksi. 
Tuzilishi. Bezchalar qalqosimon bezning umumiy biriktiruvchi to’qimali kapsulasi bilan o’ralgan 

---

297 
bo’lib, har bir bezcha, yana o’z navbatida biriktiruvchi to’qima orqali epiteliy tasmalariga ajralib 
turadi (176-rasm). Tasmalar 2-4 qator hujayralardan iborat bo’lib, ular orasida sinusoid 
kapillyarlar joylashadi. Bezda zich joylashgan ikki xil epiteliy hujayrasi: bosh va ok-sifil 
hujayralar tafovut etiladi. Aniqlanishicha, yosh organizm-larda qalqonsimon bez oldi bezlari 
faqat bosh hujayralardan iborat bo’lib, 4-7 yoshda ularda oksifil hujayralar paydo bo’la 
boshlaydi. 
YOSH 
ulg’ayishi bilan oksifil hujayralarning soni ko’payib, qari organizmda ular 
bezning asosiy massasini tash-kil etadi. Bosh hujayralar unchalik yirik bo’lmay, poligonal 
shaklga ega va ular tcitoplazmasiga qarab to’q va och rangli bo’li-shi mumkin (177, 178-rasm). 
Bosh hujayralar tcitoplazmasida 
barcha umumiy organellalardan tashqari glikogen kiritmalari, lipid tomchilari va sekretor 
granulalari uchraydi. Oksifil hujayralar tcitoplazmasi kislotali bo’yoqlarga bo’yalishi va yuMa-
loq shakli bilan bosh hujayralardan yaqqol ajralib. turadi. Ularning tcitoplazmasida kristalarga 
boy bo’lgan mitoxondriya-lar va yaxshi rivojlanmagan Gol’ji kompleksi joylashgan. 
Funktciyasi. Qalqonsimon bez oldi bezi organizm uchun nihoyat-da muhim bez hisoblanadi. 
Agarda qalqonsimon bez oldi bezi olib tashlansa, qonda kal’tciy miqdori keskin kamaiib ketadi 
va natijada skelet mushaklarida tetanik tirishish ro’y beradi va bu holat tezda o’limga olib kelishi 
mumkin. Qalqonsimo» bez oldi bezida