Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

oksitotcin 
va 
va-zopressin 
bo’lib, ular silliq 
mushaklar qisqarishini ta’minlay-di; masalan, oksitotcin gormoni faqatgina bachadon 
mushaklari-ning qisqarishini va sut ajralishini kuchaytiruvchi gormon hisoblanadi. Vazopressin 
qon tomirlar devoriga ta’sir ko’rsatib, qon bosimining ortishini ta’minlaydi hamda bu gormon 
buyrak-da reabsorbtciyani kuchaytirib, diurezni .susaytiradi. Vazopres-sin gormonining bu 
xususiyatiga ko’ra u 
antidauretik gormon 
deb ataladi. Bu gormonning kamayishi qandsiz diabet 
kasalligiga sababchi bo’ladi. 
Gipofiz va gipotalamusda qon aylanishi. Gipofiz gipotala- 
mus bilan asosan gumoral yo’l orqali bog’langan. Gipotalamo-gipofizar qon aylanish portal 
(darvoza sistema) deb yuritila-di. Ichki uyqu arteriyasi va Villiziev doirasidan tarmoqlangan 
yuqori gipofiz arteriyasi oldingi va orqa gruppalarga ajraladi. 
Oldingi gruppa gipofiz arteriyalari tuberal bo’lakning yuqo-ri qismiga yo’nalib ularning bir 
qismi gipotalamus yadrolari, boshqalari esa medial eminentciya va gipofiz oyog’ining infundi-
bulyar qismini qon bilan ta’minlaydi. YUqori gipofiz arteriya-lari tuberal qism parenximasining 
medial eminentciyaga qaragan yuzasida ko’pgina arteriola va kapillyarlarga bo’linadi. Bu tar-
moqlar o’zaro qo’shilib, birlamchi kapillyarlar chigalini bunyod etadi (162-rasmga q.). 
Bu kapillyarlar to’ri gipotalamus kerv hujayralarining ak-son terminallari bilan kontaktlar - akso-
vazal sinapslarni hosil qiladi. SHunday qilib, gipotalamusning neyro-gormonlari akso-vazal 
sinapslar orqali qonga o’tib, adenogipofiz faoliyati-ni boshqaradi. Birlamchi kapillyarlar to’ri 
darvoza venasini hosil qilib, gipofiz osqchasi bo’ylab, oldingi bo’lak tomon yo’na-ladi va shu 
erda ikkilamchi kapillyarlar to’ri, ya’ni oldingi gi-pofizning sinusoid kapillyarlar to’rini vujudga 
keltiradi. 
Gipotalamusda joylashgan maxsus glial hujayralar bilan neGfogormonlar sekretciyasi o’rtasida 
mavjud bo’lgan funktcional bog’liqlik so’nggi vaqtlarda olimlar e’tiborini jalb etmoqda. 
Uchinchi qorincha devorining ependima hujayralarining o’simtala-ri tcerebrospinal suyuqliq va 
neyrovaskulyar kontakt zonalar uchun oraliq tuzilma hisoblanadi. Gipotalamusning aktivligi 
faqatgina akso-vazal kontaktlar sonining ortishi bilan ifoda-lanmay, balki ependima hujayralari 
o’simtalari terminaliylari bilan ham yuzaga keladi. 
EPIFIZ (EPIPHYSIS) 
Epifiz - pineal tana, yumshoq miya pardasi bilan tomirlar chigali orasida joylashgan, endokrin 
funktciyaga ega bo’lgan ki-chik nerv tuzilma hisoblanadi. 
Taraqqiyoti. Epifiz kurtaklari odam embrionining 5-7-haf-larida oraliq miya tomining kichik 
bo’rtmasi sifatida paydo bo’ladi. Bo’rtmaning oldingi tomonida epifizning spongioblast-lar 
to’plamidan uning ikkinchi kurtagi paydo bo’ladi. Keyincha-lik ikkala kurtak birlashib, ular 
orasida torgina yoriq-pi-neal qorincha qoladi. Embrional taraqqiyot davrida epifiz ikki marta o’z 
tuzilishini o’zgartiradi. Bu o’zgarishlar tug’ilgan bolaning 8-9 oyligigacha davom etadi. 
Epifizning to’la shaklla-nishi bola bir yoshga etganida tugallanadi. 
Tuzilishi. Epifiz tashqi tomondan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Kapsuladan bez 
parenximasiga birikti-ruvchi to’qimali to’siqlar - septalar davom etib, ular tarkibi-da qon 
tomirlar yotadi. Bez parenximasi hujayralar tasmalari- 

---

291 
dan va to’plamlaridan iborat. Epifizda ikki xil hujayralar-tafovut etiladi: 1) parenxima hujayrasi - 
pinealotcitlar va 2) glial hujayralar (173-rasm). 
173-rasm. Epifiz. 
1 - kapsula; 2 - biriktiruvchi to’qimali to’siq-lar: 3 - epifiz parenximasi; 4 - v-ag’iz moddasi-
nnng «qumlari»; 5 - glioiit hujayrasi; 6 - to’q pinealotcit; 7 - och pinealotcit 
(E. 
G. Eliseevdan). 
P i n e a l o tc i t l a p - epitelioid (bosh) hujay-ralar epifiz parenxima-sida asosiy hujayra hi-
soblanadi. Bu hujayralar yumalotc yoki noto’g’ri shakl-ga ega bo’lib, nozik tar-moqlangan 
o’simtalar tuta-di. Hujayra o’simtalari-dan ayrimlari ko’pchib qon tomirlar atrofiga - bi-
riktiruvchi to’qimaga yo’na-ladi. Pinealotcitlarning ba’zilari elektron to’q tci-toplazmaga ega 
bo’lsa, ay-rimlarining tcitoplazma-si elektron och bo’ladi. Bun-day bo’lishi shu hujayra-larning 
funktcional hola-tiga bog’lik bo’lsa kerak. Elektron zich tcitoplazmali hujayralar och hujayra-
larga nisbatan ko’p bo’ladi. Pinealotcitlarning yadrosi yumaloq va yirik bo’lib, ko’p miqdordagi 
geteroxromatin yadro chekkasida joylashadi. TCitoplazmasi ko’pgina er-kin ribosomalar va poli-
somalar, mitoxondriya, do-nador va agrapulyar endo-plazmatik to’rni tutadi. Gol’ji kompleksi 
yaxshi rivojlang Hujayrada birlamchi va ikkilamchi lizosomalar mavjud. Ba’zan hujayrada lipid 
tomchilari ham ko’rinadi. Pinealotcitlarda tcitoplazmatik filamentlar o’ta kam uchraydi (epifiz 
ney] •xujayralarida, aksincha bu tuzilma tez-tez uchrab turadi), mik-ronaychalar esa ko’p 
bo’ladi. Pinealotcitlar o’simtalarida ko’pgi-na mikronaychalar va noto’g’ri shaklli naysimon 
elsmentla: bo’-ladi. Hujayra o’simtalarining oxiri o’
zla
R
ining
atrofidagi simpatik nerv oxirlariga 
nisbatan ko’p va noto’g’ri shaklda bo’-lib, perivaskulyar zonada ayrim tutamlar hosil kiladi. Bu 
nerv oxirlari turli miqdorda har xil - elektron och markazli, ba’zan esa o’rtasi elektron zich 
bo’lgan mayda vezilulalar tutadi. Epifizning neyrogliya (tayanch, yoki interstitcip) h u- 
:j a y r a l a p i yulduzsimon astrotcitlardan iborat bo’lib, bu och hujayralar epifizda ko’plab 
uchraydi. Ul’trastrukturasi bo’-yicha ham bu hujayralarning tcitoplazmatik filamentlarga ega 
bo’lgan astrogliya hujayralarga oidligi ko’rinib turadi. Bu hujayralar fibrillyar elementlarning 
mavjudligi, ularning pinealotcitlarga emas, glial hujayralarga mansubligini ko’r-satish imkonini 
beradi. Neyrogliotcitlar uzun tcitoplazmatik o’simtalarga ega bo’lib, bu o’simtalar pinealotcitlar 
tanasini va o’simtalarini hamda simpatik nerv va nerv oxirlarini o’rab yota-di. Ko’pgina glial 
o’simtalar epifiz parenxima bo’lagining yuza-sida - bazal membranada yakunlanadi. SHu 
o’simtalar membranasi biroz yo’g’onlashgan bo’lib, tcitoplazmasida ingichka filamentlar-ning 
zich turi joylashadi. 
Gliotcitlarning donador tcitoplazma to’ri pinealotcitlarga nisbatan anchagina rivojlangan. Erkin 

---

292 
ribosomalar kam. Gol’ji kompleksi hujayraning bir qancha joyida yotadi. Mitoxondriylar kam 
bo’ladi. Birlamchi va ikkilamchi ribosomalar ko’p. Glikogen donalari ham mo’l bo’lib, butun 
tcitoplazma bo’ylab joylashadi. Mikronaychalar gliotcitlarda ko’p bo’lmay, qalinligi 5-6 nm dir. 
Ular tutamlar - fibrillalar hosil qiladi. Bu tuzilmalar hujayra yadrosining atrofida hamda 
o’simtalarida joylashgan bo’ladi. 
Epifizda qon tomirlar va kapillyarlar biriktiruvchi to’qima-li to’siqlarida uchraydi. Org’an 
parenximasi kapillyarlarga boy. Kapillyarlar endoteliysi yupqa bo’lib, ko’plab fenestrlarga ega. 
Epifizning sshga qarab bo’ladigan involyutciyasi etti yoshdan boshlanadi: uning hajmi 
kichrayadi va unda ohak tuzlari to’plana boshlaydi. Pinealotcitlar hajmi va soni kamayadi, 
yadrolari may-dalashadi. Qarilikda epifizning faoliyati keskin susayishiga karamay, maxsus 
tuzilishi saqlanib qoladi. Epifizning kapeu-lasi va to’siqlari biroz zich biriktiruvchi to’qimadan 
iborat. Bu biriktiruvchi to’qima qari odamlarda yoshlarga nisbatan rivoj-langandir. 
Epifizning funktciyasi. Epifizda serotonin hosil bo’lib, u epifizning o’zida melatoninga aylanadi. 
Bu gormonlar gipotala-musda hosil bo’luvchi gonadoliberinning va gipofizning oldingn 
bo’lagidan hosil bo’luvchi gonadotrop gormonlarni sekreiiyasini susaytiradi yoki hatto to’xtatib 
qo’ysa kerak. SHu bilan bnrga pinealotcit hujayralar bir talay oqsil gormonlarni (gipofiz-ning 
oldinp! bo’lagida hosil bo’luvchi lyutropin gormoni sekre-tciyasini susaytiruvchi 
antigonadotropin, qonda kaliy miqdorini oshiruvchi gormon va boshqalar) hosil qiladi. Hozirgi 
vaqtda mazkur hujayralarda hosil bo’luvchi moddalarning soni 40 ga yaqin. 
QALQONSIMON BEZ (GLANDUU THYROIDEA) 
Taraqqiyoti. Qalqonsimon bezning taraqqiyoti embrional ha-yotning uchinchi haftalaridan 
boshlanadi. Halqumning ventral yuzasidan birinchi va ikkinchi jabra cho’ntaklarining karshisida 
!74-rasm. Qalqonsimsn bez fellikuliiing elektron mikrofotografiyasi. 
xZOOO. 
1 - tireotcntlar; 2 - kslloid; 3 - follikul atrofidagi qon kapillyari ; 4 - limfa kapillyari. 
bo’rtma paydo bo’ladi. Bu bo’rtma ayrim hujayralar yig’indisiga aylanadi. 
Embrional hayotning to’rtinchi haftasida takomillashayotgan bezning ikki bo’lagi hosil bo’ladi. 
Sut emizuvchilarda IV jabra cho’ntagining hosilasi hisoblangan ul’timobronxial tanachalar 
paydo bo’lib, bu tanachalar rivojlanayotgan qalqonsimon bez kur-tagiga o’sib kiradi. So’ngra 
shu tanachalar tarkibida follikulyar hujayralar bilan bir qatorda K-hujayralar hosil bo’ladi. Ta-
komillashishning boshlanishida qalqonsimon bez ekzokrin bez sifatida vujudga keladi, u 
chiqaruv nayiga ega bo’ladi. Keyincha-lik chiqaruv nayi atrofiyaga uchraydi (nay ochiladigan 
yuza til-ning ildiz sohasida ko’r chuqurchani hosil qiladi) va bez endo-krin organga aylanadi. 
SHu vaqtda hujayralar orasida kolloid yig’ila boshlaydi, follikullar hosil bo’ladi. Follikullarning 

---

293 
devori bir qavat hujayralardan iborat bo’ladi. Qalqonsimon bez faoliyatining boshlanishi 
embrional hayotning 3-4 oylariga to’g’ri keladi.
• 
Tuzilishi. Voyaga etgan odam organizmida qalqonsimon bezning og’krligi 22-25 gramm bo’lib, 
bez tashqi tomondan pishiq shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan. Kap- 
175-rasm. Qalqonsnmon bezda flllikulyar va pa-rafellikulyar hujayralar 
nisbptining sxemasi (A. B. Alyoshin rasmi). 
A-og’ir metall oksidlari qaytarilish reaktciyasining mahsuloti (ar-ir)filiya va osmnfnliya) fakat 
parafgl-li kulyar hujayralarda; B- radioaktnv yodning faqat Follikulyar xujayralar Uchun xos 
yutilishi. ] - fol-likullar orasilagi para-fpllikulyar xujayralar; 2- parafollikulyar hujayra-nyng 
epiteliy ichipa joyla-shishI; 3 - follikul 
l
ujay-rasi; 4-bazal hujayra; 5- «och» fol/.ikulyar xujayra: 
*.- 
bazal >ujayralarning kupayishi natijasida hosil bo’lgan epiteliy kurtagi, 7- follikul bazal 
membranasi. 
suladan bez parenximasiga botib kirgan to’siqlar bezni bo’lak-larga bo’lib turadi. Har bir bez 
bo’lagi follikul deb ata-luvchi pufakchalardan iborat bo’ladi.