Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

 
Tomirlarning yoshga qarab o’zgarishi. 
Hayot davomida qon tomirlarning tuzilishi 
to’xtovsiz o’zgarib boradi. Qon tomirlar funksional holatlar ta’sirida, taxminan 30 yoshlarigacha 
taraqqiy etib boradi. So’ngra qon tomirlarning atrofida biriktiruvchi to’qima o’sa borib, qon 
tomir devorining zichlashishiga olib keladi. Elastik tipdagi arteriyalarda bu jarayon boshqa 
tomirlarga nisbatan ro’yrost ko’zga tashlanadi. Arteriyalarning o’rta va ichki qavatlarining asosiy 
moddasida nordon sulfatlangan glikozaminglikanlar va tolalar hosil bo’ladi. 60–70 yoshdan 
so’ng arteriyalar ichki qavatining ayrim joylarida kollagen tolalar yo’g’onlashadi. Bu esa arteriya 
devorining qalinlashishiga olib keladi. Kichik va o’rta arteriyalarda bu jarayon sust kechadi. 
Yosh ulg’ayib borishi bilan ichki elastik membrana ingichkalashadi. O’rta qavatdagi mushak 
hujayralari atrofiyaga uchraydi, kollagen tolalar ko’payadi, elastik tolalar esa parchalanib, ayrim 
fragmentlarga ajraladi. Shu bilan birga ichki pardalarda ohaklanish yuz berib, yosh ulg’ayishi 
bilan bu jarayon kuchayib boradi. 60–70 yoshdan oshganda tashqi pardada bo’ylama yo’nalgan 
silliq mushak hujayralari paydo bo’ladi. Venalarda ham yosh ulg’ayishi bilan xuddi shunday 
jarayonlar vujudga keladi. Tomirlar tomirchalari 50–60 yoshda anchagina toraysada, 65–70 
yoshdan so’ng ularning ichki bo’shlig’i kengayadi. 
Tomirlar innervatsiyasi.
Qon tomirlar vegetativ nerv sistemasi tomonidan boshqariladi. 

---

226 
Avtonom sistemaning nerv oxirlari qon tomirlar bo’ylab joylashib, ularning devorida tugaydi. Bu 
nervlar miyelinli va miyelinsiz bo’lishi mumkin. 
Kapillyarlarni innervatsiya qiluvchi sezuvchi nerv tomirlari o’z shakli jihatidan juda ham 
xilma-xil bo’lishi mumkin. Arteriolalarda sezuvchi nerv oxirlari o’ta uzun bo’lib, ular venulalar 
va hatto atrofdagi biriktiruvchi to’qimalar bilan aloqada bo’lishi bilan xarakterlanadi. Venuladagi 
retseptorlar ko’pincha zich tarmoqlangan bo’lsa, yirik va o’rta kalibrdagi arteriyalarda xilma-xil 
retseptorlar ularning hamma pardasida joylashadi. Tashqi pardada ko’pincha plastinkasimon 
nerv tanachalarini ko’rish mumkin. Tashqi pardaning yuza tomonida, qon tomir atrofidagi siyrak 
tolali biriktiruvchi to’qimada, ancha katta maydonni egallab tarmoqlanib yotgan nerv oxirlarini 
hamda ayrim nerv hujayralarini uchratish mumkin. 
Arteriolo-venulyar 
anastomozlar 
murakkab 
retseptorlarga 
ega 
bo’lib, 
ular 
anastomozlarning arteriya va vena qismlarida umumiy tarzda joylashadi. Qon tomirlarni 
harakatlantiruvchi reflektor yoyning afferent qismi uzunchoq miyada joylashgan qon tomirlarini 
harakatga keltiruvchi markazda yotadi, u yerdan markazdan qochuvchi tolalar boshlanadi. Bu 
tolalar orqa miyaning yon shoxlaridagi yadrolarga borib, so`ngra simpatik zanjir tugunlaridagi 
neyritga intiladi (preganglionar tolalar). Simpatik tugunlarda effektor neyronlar joylashib, 
ularning aksonlari postganglionar tola sifatida, miyelin pardasini yo`qotgan effektorlar holida 
qon tomirlar devorida tugaydi. Nerv tolalarining oxirgi shoxchalari tomirlarning silliq mushak 
hujayralarida tugaydi. Arteriya va venadagi effektorlar bir xil tuzilishga ega. Qon tomirlar 
bo’ylab, ayniqsa katta tomirlarda, alohida joylashgan nerv hujayralarini va katta bo’lmagan 
simpatik tugunlarni uchratish mumkin.