Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

VENULALAR (VENULAE) 
Mikrotsirkulyatsiya tomirlarining qonni olib ketuvchi bo’limi postkapillyar va yig’uvchi 
venulalardan iborat. Postkapillyar diametri 8-30 mkm bo’lib, tuzilishiga ko’ra kapillyarlarga o’x-
shaydi. Faqat ulardan diametrining kattaroq bo’lishi va devorida peritsit hujayralarining ko’pligi 
bilan farq qiladi. Yig’uvchi venulalar (diametri 30–150 mkm) devorida esa alohida-alohida 
joylashgan silliq mushak hujayralari bo’lib, tashqi pardasi ancha yaqqol ko’rinadi. 
Venulalar limfatik kapillyarlar bilan birgalikda drenaj vazifasini bajaradi, qon bilan 
to’qima suyuqligi o’rtasidagi gemolimfatik muvozanatni boshqarib turadi, to’qimalarda modda 
almashinuvi natijasida hosil bo’lgan mahsulotlarni olib ketadi. Venulalar devori orqali 
leykotsitlar ham o’tishi mumkin. Qonning sekin oqishi (1–2 mm/s), qon bosimining pastligi (10 
mm simob ustuni atrofida) va venulalar devorining cho’ziluvchanligi ularda qonning to’planishi 
(depo) uchun qulay sharoit yaratadi. 
ARTERIOLO-VENULYAR ANASTOMOZLAR
(ANASTOMOSIS ARTERIOLOVENULARIS) 
Bular shunday tomirlarki, ulardan oqayotgan arterial qon kapillyarlarga o’tmasdan, 
to’g’ridan-to’g’ri venalarga quyiladi. Arteriolo-venulyar anastomoz (AVA) larni deyarli hamma 
a’zolarda uchratish mumkin. Ularning diametri 30–500 mkm bo’lishi, uzunligi esa 4 mm gacha 
yetishi mumkin. 
AVA larni tuzilishiga ko’ra ikki gruppaga ajratish mumkin: 
1. Haqiqiy AVA lar (shuntlar). 
2. Atipik AVA lar (yarim shuntlar). 
Haqiqiy AVA larda venaga toza arterial qon quyiladi. Tuzilishiga ko’ra ular ham ikki 

---

220 
xilga tafovut qilinadi: a) maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lmagan va b) maxsus bekituvchi 
tuzilmaga ega bo’lgan haqiqiy AVA lar. Maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lmagan ABA larda 
bir tomirning ikkinchisiga o’tishi chegarasi bo’lib arteriola o’rta qavatining tugagan joyi 
hisoblanadi. Qon oqimi arteriola devorining o’rta qavatidagi silliq mushak hujayralari tomonidan 
boshqariladi (129-rasm, I). 
Maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lgan AVA larning ham ikki turi farqlanadi: 
tutashuvchi arteriya tipidagi AVA devorining ichki pardasida bo’ylama yo’nalgan mushak 
hujayralari yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, tomir bo’shlig’iga chiqib turuvchi yostiqchalar yoki 
burmalar hosil qiladi (129-rasm, II A). Mushak hujayralarining qisqarishi natijasida yostiqchalar 
tomir bo’shlig`ini berkitib qo’yadi. 
129-rasm. Arteriolo-venulyar anastomozlar (AVA) (Yu.I. Afanasevdan).
I – Maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lmagan AVA.
1 – arteriola; 2 – venula; 3 – anastomoz; 4 – anastomozning silliq mushak hujayralari. 
II – maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lgan AVA: A – tutashuvchi arteriya tipidagi anastomoz;
B – epitelioid tipidagi oddiy anastomoz. D – epitelioid tipidagi murakkab (koptokchasimon) 
anastomoz. 
1 – endoteliy; 2 – bo’ylama yo’nalgan silliq mushak hujayralar tutami; 3 – ichki elastic 
membrana; 4 – arteriola; 5 – venula; 6 - anastomoz; 7 – anastomozning epiteliysimon 
hujayralari; 8 – biriktiruvchi to’qimadagi gemokapillyarlar. 
III – Atipik anastomoz. 1 – arteriola; 2 – kalta gemokapillyar; 3 – venula. 
Bu anastomozlarning ikkinchi turi epitelioid tipidagi AVA lar bo’lib, ular ham o’z 
navbatida oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. Epitelioid tipidagi oddiy AVA lar arterial 
qismining o’rta qavatida ichki bo’ylama va tashqi aylanasiga yo’nalgan silliq mushak hujayralari 
joylashganligi bilan ajralib turadi. Anastomozning venoz qismiga yaqinlashgan sari ularning 
ichki bo’ylama qavati kalta oval shakldagi, sitoplazmasi oqish hujayralar (E-hujayralar) bilan 
almashinadi (129-rasm, II B). Shu mushak hujayralari 
epiteliysimon hujayralar deb 
yuritiladi. 
Bu AVA larning venoz qismi devori juda yupqalashib ketadi. O’rta qavati juda kam miqdorda 
aylana joylashgan silliq mushak hujayralarini tutadi. Murakkab yoki koptokchasimon epitelioid 

---

221 
tipidagi AVA larning oddiy anastomozdan farqi shuki, ularda qon olib keluvchi arteriola 2–4 ta 
tarmoqqa bo’linadi, so’ngra venoz segmentiga o’tadi. Bu tarmoqlar yagona umumiy biriktiruvchi 
to’qimali kapsula bilan o’ralgan (129-rasm, II D). Bunday anastomozlar qo’l panjalarining 
terisida ko`plab uchraydi. Anastomoz devoridagi epiteliysimon hujayralar suvni o’ziga shimib, 
shishish xususiyatiga ega bo’lganligidan tomir bo’shlig’i torayishi yoki butunlay bekilib qolishi 
mumkin. Bu hujayralardan suyuqlikni chiqishi esa anastomoz orqali qon oqishini ta’minlaydi. 
Ana shunday tarzda anastomoz orqali qon harakati boshqariladi. 
Atipik AVA lar (yarimshuntlar) da arteriola va venula bir-biri bilan kalta kapillyar 
tipidagi tomir orqali birlashadi (129-rasm, II). Bu tomir devori orqali qisman modda va gaz 
almashinuvi sodir bo’ladi, shu sababli venulaga qisman aralash qon quyiladi. 
A’zolar orqali qon oqimini boshqarishda va qon bosimini bir maromda ushlab turishda 
arteriolo-venulyar anastomozlarning ahamiyati juda katta. Ular tufayli a’zolar o’z zaruriyatiga 
yarasha qon bilan ta’minlanadi. A’zo yoki uning bir qismi ish bajarayotgan bir paytda qonning 
ko’p qismi AVA lar orqali to’g’ridan-to’g’ri venalarga yo’naladi. Qonni kapillyarlar orqali 
o’tkazish zaruriyatining kamayishi yurak faoliyatini biroz yengillashtiradi. Bundan tashqari, 
arteriya qonining bosimi anastomozlar orqali vena tomiriga uzatilishi ularda qon oqimini 
tezlashtiradi va venada kislorodga boy arterial qonning oqishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, 
organizmning qon aylanishining buzilgandagi va har xil patologik jarayonlardagi kompensator 
reaksiyalarida AVA lar juda muhim ahamiyat kasb etadi.