Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Birinchi tipdagi 
hujayra-larning tubi keng, yumaloq bo’lib, bu ularga ko’zasimon shaklni beradi. 
Nerv oxirla-ri ularning atrofida kosa shaklida g’ilof hosil qiladi. Bu o’ziga xos sinapsdir. Re-
tceptor hujayralarning yaxshi ifodalangan qobiqlari bo’-lib, ularning tashqi yuzasi kutikulaga 
ega. Bundan uzun-ligi 40 mkm ga yaqin o’zaro yopishgan, harakatsiz 60-80 ta tukchalar va 
yagona harakat-lantiruvchi tuk - kinotciliya chiqadi. Har bir tukchada 9 ta periferik va ikkita 
marka-ziy ipcha bo’ladi. Ipchalar hujayra tcitoplazmasidagi bazal tanachadan boshlanadi. Bu 
hujayralar tcitoplazma-sida mitoxondriyalar, keng tcisternalar hosil qiluvchi endoplazmatik to’r 
kuzati-ladi. 
Ikkinchi tipdagi 
hujay-ralar tcilindr shaklida bo’-lib, o’z tuzilishi bo’yicha bi-rinchi tipdagi 
hujayralar-dan unchalik farq qilmasa-da, unda nerv oxirlari kam-roq. Retceptor hujayralar-ning 
sinapslari sohasida atcetilxolinesterazaning ak-tivligi juda yuqori bo’lib, bu eshituv qirralari va 
dog’-larida nerv impul’slarini o’tkazish atcetilxolin media-tori yordamida amalga oshi-rilishidan 
darak beradi. CHegaralovchi gumbaz (cupula gielatinosa) deb ataluvchi maxsus dirildoq tiniq 
tana kalpoqsimon holatda eshituv qirrasining yuzasida joylashadi. O’ning uzunligi 1 mm bo’lib, 
cho’qqisi ampulaning ichki yuzasigacha etadi. Gumbaz moddasida retceptor hujayralarning 
tuklari yotadi. 
Eshituv qirralarining funktcional ahamiyati shundan iborat-ki, boshning harakatida yoki butun 
tananing tezlanuvchi aylani-SHida chegaralovchi gumbaz o’z holatini engil o’zgartiradi. Endo-
limfa harakati ta’sirida tebranib, bu gumbaz tukli hujayra- 

---

209 
123-rasm. Eshituv dsg’ining tuzil;shsh (:xema). 
I -tayanch hujaPraler; '_'- tukli ^ujayozler; a-tukltr: 3- ner i o\ipiiDi: I - Mlpu li nerv To.
T
>acii; 5 
- dprild')q^otelig mechbrena: 6 - ot^l^tllr; 7-bazal mechZrene; 3 - qon 
tomnr (Kal’myordan). 
larni qitiqlaydi. Bularning qo’zg’alishi esa tana holati va ko’z mushaklari harakatini tartibga 
soluvchi tegishli mushaklarning reflektor javobini yuzaga keltiradi. 
Eshituv dsg’lari '(macula sacculi et masula utericuli). Eishtuv deg’la-ri eshituv qirralariga 
o’xshash tuzilishga ega. Ularda ham ikki turli: sezuvchi tukln (retceptor) va tayanch hu-jayralar 
joylashgan. Tayanch hujayralar yuqorida ko’rsatilgan tuzi-lishga ega. Sezuvchi hujayralar aynan 
yuqoridagidek ikki tipga bo’li-nadi (123-rasm). Bu hujayralar ham zshituv kirrasidagi hujayralar 
tipida tuzilgan. Ammo sezuvchi tukli hujayralarning tukchalari bu erda birmuncha kaltaroqdir. 
Eshituv dog’lari epiteliysininr yuzasi maxsus ingichka tolali dirildoq membrana bilan qoplanib, 
unda kal’tciy karbonatdan ibzrat kristallar - otolitlar yoki etato-koniylar (statoconiae) joylashadi. 
Otolit myombrana (membrana stata-coniorum) ichiga sezuvchi hujayralarning tuklari botib 
kiradi. Ogolitlar boshning turli harakatlarida qo’zg’alib, sezuzchi hujayra-larning tuklarini 
siljitadi va ularni qitiqlaydi. Tukli hujay-ralarning qitiqlanishi bu erdagi fermentlar akt^vligining 
oshishi yoki kamayishiga olib keladi. Sinapslardzn qo’zg’alish vesgibulyar nerv orqali 
analizatorning tegishli markaziy kismlariga uzatiladi. 
Bachadonchaning eshituv dog’i tana holatining fazodagi o’zga-rishi bilan bog’litc bo’lgan 
ta’sirotlarni qabul qiladi. YUma-loq qopchaning eshituv dog’i, bundan tashqari, vibratcion tebra-
nishlarni ham qabul qiladn. 
HID BILISH ORGANI 
Hid bilish organinnng (organum olfactus) taraqqiyoti ko’z qadahining taraqqiyotiga o’xshab, 
nerv sistemasi bilan uzviy bog’liqdir. Hid bilish organining kurtaklari nerv plastinkasi-ning 
oldingi chekkasida bir"juft hidlov chuqurchalari shaklida bo’ladi. Bu kurtaklar yuqorigi va o’rta 
burun chig’anoqlariga to-mon siljiydi. Hidlov chuqurchasining elementlari embrion ta-
raqqiyotining 4-oyiga kelib neyroglial va neyrosensor (hidlov) hujayralarga aylanadi. 
Hid bilish organining tuzilishi. Hid bilish organining se-zuvchi yuzasi burun bo’shlig’ining 
shilliq pardasida joylashgan. Ma’lumki, burun bo’shlig’ida uch qism: dahliz, respirator va hidlov 
qismlari farq qilinadi.. 
Hidlov qism burun bo’shlig’ining eng yuqori bo’limlarinn, ya’ni yuqori chig’anoqni, o’rta 
chig’anoqning yuqori qismini, burun to’sig’ining yuqori va orqa bo’limlarini egallaydi. Hidlov 
soha-sining shilliq pardasi silliq yuzaga ega- bo’lib, respirator qismdan sarg’imtir tusi bilan 
ajralib turadi. U epiteliysi-mon va xususiy qavatlardan iborat. 
Hidlov sohasida epiteliysimon qoplam (hidlov epiteliysi) baland (60-90 mkm) bo’lib, ko’p 
qatorli tcilindr shakliga ega. Bu qoplam ikki xil hujayra: tayanch va sezuvchi hidlov (n e y r o s e 

---

210 
n s o r) hujayralaridan iborat (124-rasm). Ular xususiy biriktiruvchi to’qimali qavatdan bazal 
membrana bilan ajralib turadi.