Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

ichki ustun hujayralar, 
ularga tashqi tomondan 
yondoshuvchi hujayralar esa 
tashqi ustun hujayralar 
deb ataladi. Ustun hujayralar tanasi uzun 
«S» harfi shaklida zgilgan. Ichki va tashqi ustun hujayralar bir-biriga engashib turadi. Ularning 
erkin cho’qqilari o’zaro tutashib tublari bir-biridan yiroqlashganligi tufayli tunnel paydo bo’ladi. 
Ushbu spiral yoki ichki (canaliculus internus) tunnel chag’anoq kana-lining boshidan oxirigacha 
davom etadi. Ichki ustun hujay-ralar tashqi hujayralarga nisbatan bir oz kaltaroq va kamroq 
egilgan. Ularning erkin cho’qqilarining yoki boshchalarining yuko-ri yuzasida tutashuvchi 
cho’qqilar mavjud. Tashqi ustun hujaGfa-larining boshchalari ichki hujayralarining tutashuv 
chuqurcha- 
lariga botib turadi. Elektron mikroskopda ustun hujayralar tcitoplazmasida hujayraning uzun o’qi 
bo’ylab joylashgan tono-fibrillalarning ingichka tutamlarini ko’rish mumkin. Ustun hujayralar 
hosil qilgan tunnel orqali spiral gangliydan eshituv hujayralariga boruvchi mielinsiz nerv tolalari 
o’tadi. 'Tunnel endolimfaga to’lib turadi. 
Tashqi ustun hujayralardan tashqariroqda tashqi f a-langali (Deyters) hujayralar uch yoki to’rt 
qator bo’lib joylashadi. Bu hujayralar tcilindr shaklida bo’lib, ularning bazal qismida 
tonofibrillalar tutamlari bilan .^ralgan yadro yotadi. Hujayralarning yuqori, retceptor hujayra-lar 
bilan tutashish joyida kosasimon chuqurchalari bo’lib, bun-ga tashqi sezuvchi hujayralarning 
asoslari botib turadi. Hujayralarning faqat ingichka barmoqsimon o’simtasi yoki fa-langasi 
eshituv organining yuqori yuzasigacha borib etadi. Dey-ters hujayralarining barmoqsimon 
o’simtalari yoki falangala-ri o’zaro hamda tashqi ustun hujayralarining falangalari bilan 
navbatlashib yotadi, natijada ular orasida yumaloq shaklli er-kin bo’shliqlar hosil bo’ladi. Bu 
bo’shliqlarda tashqi eshituv hujayralari joylashadi. 
Deyters hujayralariga tashqaridan tashqi chegaralov-chi (Genzen) hujayralar yondoshadi. Ular 
bir-biriga zich yondoshgan, besh-olti qator, ioligonal hujayralardan iborat bo’lib, ularning erkin 
uchlari tutashtiruvchi tasmalar yordamida birikkandir. Ularning yadrolari katta, tcitoplazmasida 

---

206 
vakuo-lalar va yirik lipid tomchilari kuzatiladi. Hujayralarning yuzasida juda ko’p 
mikrovorsinkalar bo’ladi. Bu hujayralar-ning glikogen va ba’zan fermentlarga boyligi ularning 
trofik vazifasini bajarishidan dalolat beradi. 
Genzen hujayralaridan tashqariroqda kubsimon tashqi ushlab turuvchi (Kladius) hujayralari 
joylasha-di. Ular asta-sekin o’zgarib, tomirli tasmachani qoplovchi epi-teliyga aylanadi. 
Klaudius hujayralari bilan tomirli tasma-cha o’rtasida egatcha joylashgan. Egatcha spiral 
bog’lam to’qimasiga botib turuvchi epiteliy hujayralaridan tuzilgan. Ba’zi ma’-lumotlarga ko’ra 
ushbu hujayralar endolimfa ishlab chiqa-radi. 
Ichki ustun hujayralaridan ichkariga tomon kutikulali boshchalarga ega bo’lgan baland va nozik 
barmoqsimon o’simtalarga zga bo’lgan ichki falangali hujayralar bir qator bo’lib yotadi. 
Ularning ustida ichki eshituv yoki tukli hujayralar yotadi. Ichki falangali hujayralar asta-sekin 
spi-ral egatning kubsimon hujayralariga o’tadi. 
Ichki sezuvchi tukli hujayralar ichki falangali hujayralar yuzasida bir qator bo’lib yotadi, tashqi 
sezuvchi tukli hujayralar esa tashqi falangali hujayralar ustida 3-4 qator bo’lib joylashadi. Ichki 
tukli hujayralar-ning soni 3000, tashqi tuklr! hujayralar esa 12 000-20 000 atrofida bo’ladi. 
Ichki sezuvchi tukli hujayralar tubi keng ko’zacha shakliga ega. Ularning bir oz qavariq 
cho’qqilarida 3-4 qator yotgan 30- 60 ta kalta tukchalar (sterotciliylar) joylashadi. Bu hujay-
ralarning yadrolari bazal tomonda yotadi. Ichki sezuvchi hujay-ralarning apikal qismi kutikula 
bilan qoplanib, ulardan sezuvchi tukchalar o’tadi. TCitoplazmada mitoxondriyalar, donador va 
silliq endoplazmatik to’r kuzatiladi. 
Tashqi sezuvchi tukli hujayralar tcilindrsimon bo’lib, tubi yumaloqdir. Ularning ham apikal 
yuzasida eshituv tukchalari tutuvchi halqasimon kutikulyar plastinka joylashadi. Bu hujay-
ralarning tubi Deyters hujayralarining tanalaridagi apikal chuqurchalarga botib turadi. Tashqi 
sezuvchi hujayralarning tuk-chalari kutikulyar plastinka ustida joylashib, popuksimon shakl kasb 
etadi. Bu popukcha qoplovchi membranaga tegib turadi. 
Eshituv tukchalari yoki stereotciliylar ko’p miqdorda zich jon-lashgan fibrillalarga ega. 
TCitoplazmada mitoxondriyalar, tur-li kattalikdagi donalar va pufakchalar tutuvchi membranali 
serqatlam strukturalar kuzatiladi. 
Sezuvchi hujayralarning tcitoplazmasi oksidlovchi ferment-lar, monofosfoesterazalar, oqsillar va 
nuklein kislotalarga boy. Bundan tashqari, tashqi tukli hujayralar glikogenga, ular-ning sezuvchi 
tukchalari esa fermentlarga, jumladan, atcetilxo-linesterazaga mo’l bo’ladi. 
Sezuvchi hujayralarga nog’ora labning nerv teshiklaridan o’tuvchi nerv tolalari keladi. Bu tolalar 
spiral gangliyda joylashgan bipolyar neyronlarning kalta o’simtalari bo’lib, eshituv organida 
mielin pardasini yo’qotadi. Tolalar oldin ichki, so’ngra esa tashqi sezuvchi hujayralarning tub 
qismlarida nerv oxirlari hosil qilib tugallanadi. Bunda sezuvchi hujay-ralarning qobig’i 
presinaptik membrana, nerv o’simtasining qobig’i esa postsinaptik membrana bo’lib xizmat 
qiladi. Bipo-lyar neyronlarning uzun neyritlari eshituv nervi tarkibida impul’slarni markazga 
etkazadi. 
Spiral organ ustida qoplama p a p d a (membrana tectoria) joylashadi. Bu parda spiral organni 
qoplaydi va sezuv-chi hujayralar ustida ularning tukchalariga tegib turadi. Reys-ner 
membranasidan boshlangan ushbu spiral parda dastlab 
hu-
jayralarga zich yondoshib yotadi, 
so’ngra u yassi bo’rtma tarzida spiral organ ustida osilib turadi. Parda nozik fibrillyar tu-zilishga 
ega. 
U 
radial 
yo’nalgan kollagen tolalardan va ularni jipslashtirib turuvchi 
glikozaminoglikanlarga boy asosiy mod-dadan iborat. 
CHig’anotc kanalining devori limb sohasida past tcilindrik epiteliy bilan qoplangan. Qoplama 
parda shu epiteliyning mah-suloti hisoblanadi. 
Eshituv organining gistofiziologiyasi. Eshituv yo’li orqali o’tgan tovush to’lqinlari ta’siri 
natijasida hosil bo’lgan nog’o-ra pardaning tebranma harakati eshituv suyaklari vositasi oilan 
oval darchaga uzatiladi va vestibulyar narvondagi peri- 
limfann tebranma harakatga keltiradi. Bu harakat esa chig’a-noqning cho’qqisida pog’ora 
narvonkipg perilimfasiga uzatiladi. Bu tebranish tovushning tezligi va chastotasiga bog’liq 
bo’lib, bazilyar plastinkani va qoplama pardani ma’lum amplitudada tebrantiradi. Tebranish 

---

207 
jarayonida eshituv hujayralari qop-lama pardaga go.h yaqinlashib, goh undan uzoqlashadi. 
Bunda hu-jayralarning tuklari qitiqlanadi va bu sezuvchi hujayralar-ning qo’zg’alishiga olib 
keladi. Qo’zg’alish jarayonida sezuvchi hujayralarda fermentlarning aktivligi o’zgaradi, 
atcetilxolin hosil bo’ladi va emiriladi. Bu qo’zg’alish nerv oxirlariga, ulardan esa markaziy nerv 
sistemasiga uzatiladi va bu erda eshituv sezgilariga aylanadi. CHig’anoqning tub qismida 
joylashgan tuk-li hujayralar yuqori chastotali tovush to’lqinlarini, uch qismi-dagilari esa asosan 
past chastotali tovushlarni qabul qiladi 
PARDALI LABIRINTNING VESTIBULYAR QISMI 
Muvozanat organi yumaloq qopcha va bachadonda joylashgan ikkita eshituv dog’i va yarim 
aylana kanalchalarining ampulala-rida joylashgan uchta eshituv qirralari (tojlar) dap tashkil 
topgan. 
Faqat shu joylardagina sezuv hujayralari joylashib, ular dahliz nervining tarmoqlari bilap 
sinapslar hosil kiladi. Parda xaltachalari va yarim aylana kanalchalarning qolgan barcha 
qismlarining devori ancha oddiy tuzilgan; ularning aso-sini zich biriktiruvchi to’qima, bazal 
membrana va zpitslial qoplam tashkil qiladi. Biriktiruvchi to’qima kollagen tolala-rining zich 
tutamlaridan iborat bo’lib, bunday tolalar parda-ni suyak usti pardasi bilan ham tutashtiradi. 
Tolalar orasnda-gi katakchalarda perilimfa oqadi. Bu biriktiruvchi to’qimali parda ustida 
shishasimon bazal membrana yotadi. Bazal membra-na bir qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. 
Biriktiruvchi to’qima pardaning suyakka qaragan tashqi yuzasi esa yassi endote-liysimon 
hujayralar bilan qoplangan. 
Eshituv qirralari (cristae amullaris). Ampulalarda ichki bur-malar joylashib, ularda sezuvchi 
epiteliy yotadi. Bu epiteliy ikki, hatto uch qatorli bo’lib ko’rinadi (122-rasm). Bu erda ikki xil 
hujayralar - tayanch va sezuvchi hujayralar bo’ladi. Tayanch hujayralarning (epitheliocyti 
sustentantes) tub qismi keng bo’lib, shu erda to’q bo’yaluvchi yadro tutadi. Hujayralarning asosi 
bazal membranada yotadi, cho’ziq tanasi esa epiteliyning yuzasigacha etadi. Bu hujayralarning 
tcitoplazmasida tayanch fibrillalar, ko’pgina mitoxondriyalar va hujayra cho’qqisida juda ko’p 
ingichka tcitoplazmatik mikrovorsinkalar bo’ladi. 
Sezuvchi tukli yoki retceptor hujayralar (cellulae sensoriae pilosae) ko’zachalar va tcilindr 
shaklida bo’-lib, ularning tolachalarga boy cho’qqilari bevosita labirint bo’shlig’iga qaragan. 
Ular o’z shakllari bo’yicha ikki tipga bo’li-nadi. 

---

208 
122- rasm. Eshituv qirrasining tuzilishsh (sxema). 
1 - chegara gumbazgning dnrildsq moddasi; 2 -•-tuklar; 3 - sezuvchi tukli hujayralar; 4 - nerv 
oxirlari: 
s
.-mag’izli nerv tolalarn; 6- tayanch xunzpiteliysi; 8 -bazal mechbrana ( Kol’-merchan).