Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

BOSH MIYA (ENCEPHALON) 
Bosh miya anatomik jihatdan uzunchoq miya, miyacha, ko’prik, Urta, oraliq miya, miya stvoli 
va katta yarim sharlaridan iborat. 
Bosh miyada nerv hujayralaridan iborat kulrang modda va nerv tolalaridan tuzilgan ok; modda 
farq qilinadi. 
Kulrang modda bosh miya sharlari va miyacha po’stlog’ini, hamda miya stvolining yadrolarini 
hosil qiladi. 
Miya stvoli o’z ichiga uzunchoq miya, ko’prik, o’rta miya, orali^ va oxirgi miyaning bazal 
qismlarini oladi. 
Kulrang moddaning yadrolari mul’tipolyar neyronlardan tu-zilgan bo’lib, o’zining funktciyasiga 
qarab harakat, sezuvchi va assotciativ gruppalarga bo’linadi. Gipotalamik sohaning yadro-larini 
hosil qiluvchi mul’tipolyar neyronlar neyrosekret ishlab chiqarish xususiyatlari bilan boshqa 
yadrolardan farq qiladi. 
Oq modda mielin nerv tolalaridan tuzilgan bo’lib, ular aso san bo’ylama yo’nalgan har xil 
qalinlikdagi tutamlarni hosil qiladi. 
MIYA UZAGI YOKI STVOLI 
Miyaning o’zagiga uzunchoq miya, miya ko’prigi, oraliq va oxir-gi miyaning bazal qismi kiradi. 
U oq moddadan va neyronlar to’plami bo’lgan kulrang modda (yadrolar) dan iborat. Miya stvo-
lining barcha yadrolari o’z faoliyatlariga ko’ra harakat, sezuvva assotciativ gruppalarga 
bo’lingan mul’tipolyar neyronlardan iborat. Harakat neyronlari - efferent neyronlarning asosla-ri 
kalla nervlarining harakatlantiruvchi tolalari hisoblana-di. Barcha yadrolarni kalla nervlari 
yadrolariga va oraliq yad-rolarga ajratish mumkin. Kalla nervlari yadrolariga til osti, 
qo’shimcha, adashgan nervlar yadrolari misoldir. Oraliq yadrolari esa uzunchoq va o’rta 
miyalarning ko’pchilik yadrolarini o’z ichiga oladi. 
Bulardan tashqari, stvolda orqa miya va miya stvolidan nerv impul’slarini bosh miya yarim 
sharlari po’stlog’iga hamda miya po’stlog’idan miya stvolining o’ziga va orqa miyaga o’tkazib 
turuv-chi ko’pgina yadrolar mavjud. 
O’zunchoq miya. Miyaning bu qismida, aksariyat, uning dorzal sathida harakat va sezgi kalla 
nervlarining yadrolari joyla-shadi. Harakat nervlari medial, sezgi nervlari lateral, vegeta-tiv nerv 
yadrolari esa oraliq zonada yotadi. Bulardan tashqari, uzunchoq miyaga kelgan nerv 
impul’slarini miyaning boshqa qism-lariga o’tkazib beruvchi yadrolar ham mavjud. Bunday 
yadrolarga quyi olivalar kiradi. Bu tuzilma yirik mul’tipolyar neyronlar tutib, uning neyritlari 
miyacha va ko’ruv do’mbog’i hujayralari bilan simpatik aloqada bo’ladi. SHu quyi olivalarga 
o’z navba-tida miyachadan, qizil yadrodan, to’r substantciyadan va orqa miya-dan nerv tolalari 
keladi. 
Uzunchoq miyaning o’rta qismida miyaning muhim koordinatciya apparati bo’lgan retikulyar 
formatciya joylashadi. Bu forma-tciyada turli tomonga yo’naluvchi nerv tolalarining to’ri yotadi. 
Bu to’rda uzun dendritli mayda mul’tchpolyar neyronlar mavjud bo’lib, ularning aksonlari bosh 
miya yarim sharlari po’stlog’iga yoki miyachaga yo’naladi. Bu tolalar kollaterallari shu 
retikulyar to’r boshqa neyronlarn bilan simpatik aloqada bo’ladi. SHunday 
qilib, retikulyar formatciya orqa miya, miyacha, bosh miya po’stlog’i va gipotalamus bilan 

---

177 
bog’langan murakkab reflektor markaz hi-soblanadi. 
Miya ko’prigi. Miya ko’prigi dorsal va ventral qismlarga bo’-linadi. Dorsal qismda nerv tolalari, 
V-VIII juft kalla nerv-larining yadrolari joylashadi. Ventral qismni esa ko’prikning xususiy 
yadrolari va piramidal o’tkazuvchi yo’llarning nerv to-lalari tashkil etadi. 
G’rta miya. Urta miya to’rt tepalikning kulrang moddasi va miya bandidan iborat. Miya bandi 
bosh miya po’stlog’idan yo’nalgan mie-linli nerv tolalaridan tashkil topgan. Urta miyaning eng 
yirik tuzilmasi uning qizil yadrosidir. Bu yadroda turli - rubrospi-nal yo’l hosil qiluvchi yirik 
neyronlar, yadroning oldingi yon qismlarida joylashgan, neyritlari miya ko’prigi yadrolariga 
yo’nalgan o’rtacha kattalikdagi hamda tolalari miyachaning oldin-gi oyoqchalariga, ko’ruv 
do’mbog’iga va bosh miya po’stlog’iga tarqal-gan neyronlar joylashadi. Markaziy kulrang 
moddadan ventro-lateral holatda retikulyar formatciya joylashadi. 
Oraliq miya. Oraliq miyaning asosiy qismi ko’ruv do’mbog’idir. Bu do’mboqda ventral holatda 
mayda yadrolarga ega bo’lgan gipo-talamik soha joylashadi. Ko’ruv do’mbog’i o’zaro oq modda 
bilan ajralgan ko’pgina yadrolardan iborat. Bu yadrolar assotciativ tolalar orqali bir-biri bilan 
bog’langan. 
Ko’ruv do’mbog’iga bosh miyadan nerv impul’slari ekstrapira-midal harakat yo’li orqali o’tadi. 
Do’mboqning kaudal gruppa yadrosida ko’ruv yo’lining tolalari yo’naladi. 
Gipotalamik soha. Bu soha 32 juftga yaqin yadrolar saqlab, organizmni neyro-endokrin 
boshqaruvida ishtirok etuvchi eng aso-siy a’zolardan biri bo’lib hisoblanadi. Gipotalamus haqida 
to’la ma’lumot «Endokrin sistema» bobida keltirilgan.