Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

GISTOLOGIYA, SITOLOGIYA VA 
EMBRIOLOGIYADA QO`LLANADIGAN TADQIQOT 
USULLARI 
Gistologiyada qo`llanadigan tadqiqot usullari bir necha xil. Ular maxsus qo`llanmalarda 
batafsil keltirilgan. Darslikning mazkur bobida gistologik preparatlarni tayyorlash va ularni 
o`rganish usullari qisqacha bayon etiladi. 
Zamonaviy tadqiqot usullari tirik va fiksatsiya qilingan tuzilmalarni o`rganishga imkon 
beradi. Gistologik preparatlar juda yupqa (5 mikrometrdan 50 mikrometrgacha), tiniq va 
yorug`lik nurini yaxshi o`tkazishi kerak. Gistologik preparat sifatida a’zolarning yupqa kesmalari 
yoki total (butun) preparat (miyaning yumshoq pardasi), surtma (qon yoki suyak ko`migi 
surtmasi) qo`llanilishi mumkin. k
lassik va asosiy tadqiqot usuli a’zo kesmalarining fiksatsiya 
qilingan va bo`yalgan preparatlari hisoblanadi. 
Gistologik preparatlarni tayyorlash 
«Gistologiyadan amaliy qo`llanma»la 
(Toshkent, 1976) batafsil bayon qilingan. 
Gistologik preparatlarni o`rganishning asosiy usuli uni mikroskop ostida ko`rishdir. 
Zamonaviy mikroskoplar hujayra va to`qimalarning nozik tuzilishlarini o`rganishga imkon 
beradi. Preparatlar ko`pincha yorug`lik mikroskopi ostida ko`riladi (1-rasm). Elektron mikroskop 
keng qo`llanilayotgan hozirgi davrda ham yorug`lik mikroskopi o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. 
Optik sistemalarning hal qilish qobiliyatini oshirish va preparatlarni aniq ko`rish uchun 
oddiy mikroskoplar takomillashtirildi va yangi mikroskoplar ixtiro qilindi. 
Hozirgi davrda oddiy yorug`lik mikroskopidan tashqari quyidagi mikroskoplar va ularda 
ko`rish usullari mavjud. 
Korong`i maydonli mikroskopda kurish. 
Bu mikroskop oddiy mikroskop bo`lib, ko`rish 
maydoni markaziga nur tushirmaydigan maxsus qorong`i kondensor bilan ta’minlangan. Ob’ekt 
moliya tushayotgan nur bilan yoritiladi. Bu mikroskop tirik hujayra tuzilmalarini, bo`yalmagan 
tirik hujayralarni, bakteriyalarni kuzatishga imkon beradi. 
Ultrabinafsha nurli mikroskop bilan kurish. 
Bu mikroskop linzalari kvars (oqtosh, 
chaqmoqtosh)dan yasalgan bo`lib, u faqat ultrabinafsha nurlarni o`tkazadi. Bunday mikroskopda 
ko`rish uchun tayyorlangan preparatlar kvarsdan qilingan buyum oynalariga olinadi va kvartsdan 
tayyorlangan yopqich oyna bilan yopiladi.

---

5 
1-rasm. Mikroskop (MBR-1). 
1-oyog`i; 2-kolonkasi; 3-tubusi: 4-okulyari; 5 - revolrer: 6 - ob’ektivlar; 7 - buyum 
stolchasi; 8-preparat qisqichlari; 9- makrometrik vint; 10-.mikrometrik vint; 11 - kondensor; 12- 
kondensor vinti; 13 -diafragma; 14-oynacha. 
Bu mikroskop biologik tuzilmalarning tuzilishini chuqurroq o`rganishga sharoit yaratadi.
 
Lyuminestsent yoki flyuorestsent mikroskopiya. 
Ob’ektning nurlanishiga lyuminessensiya 
deyiladi. Yorug`lik manbai bo`lib ultrabinafsha nurlar yoki uzunlik to`lqini 0,27-0,4 mkm 
bo`lgan spektrning ko`k qismi hisoblanadi. Bu nurlarning ta’siri vaqtida nurlar energiyasi 
hisobiga preparat nurlanadi - flyuorestsensiya qiladi. Birlamchi va ikkilamchi flyuoressensiya 
farq qilinadi. Birlamchi flyuoressensiya deb, ba’zi bir moddalarning nur ta’sirida nurlanishiga 
aytiladi. Bu moddalarga vitamin A va B
2
, pigmentlar, lipoidlar va boshqalar kiradi. Ikkilamchi 
flyuorestsentsiya preparatlarni maxsus nurlanuvchi moddalar (flyuoroxrom) bilan ishlanganda 
hosil bo`ladi. Bu moddalarga to`q sariq akridin, flyuorestsin, rodamin va boshqalar kiradi. 
Preparatlarni to`q sariq akridin bilan ishlanganda hujayradagi DNK yashil rangda, RNK 
esa qizil rangda nurlanadi. 
Shunday qilib, turli turdagi nurlanishlarni o`rganish tuzilmalarning ximiyaviy tarkibini 
bilishimizga yordam beradi.