|
BOSH MIYA YARIM SHARLARI PUSTLOG’I
Bosh miya yarnm sharlari po’stlog’i ruhiy va ixtiyoriy faoliyat markazi hisoblanadi. Bosh mpya
po’stlog’i miya stvoli va orqa miya harakat apparatlari bilan piramidal yo’lning nerv tutamlari
va miya yarim sharlari kulrang va oq moddadan ibo-rat.
Kulrang
modda tashqarida joylashgan
bo’lib, katta yarim sharlarining po’stlog’ini hosil qiladi.
Otc modda esa
uning osti
1
-da yotadi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i nerv xujayralaridan tuzil-gan bo’lib, ularning soni 10-14
milliardga etadi. Bosh miya po’st-log’iiing kalinligi taxminan 3 mm bo’lib, miyaning ba’zi qism-
larida hujayralari tuzilishi va tolalarining o’ziga xos joyla-shishi bilan farq qiladi. Miya yarim
sharlari po’stlog’i tuzi-
lishidagi bu farq funktcional xarakterdagi farqlarga anchagi-na mos tushib, nerv impul’slarining
aktiv analiz va sintez qi-linish joyi - po’stloq maydonchasiga xos bo’ladi. Miya po’stlog’i-ning
barcha hujayralari mul’tipolyar neyronlardan iborat bo’-lib, ularning bir qancha xillari -
piramidasimon, duksimon, yulduzsimon, o’rgimchaksimon va ko’ndalang joylashgan neyronlar
tafovut qilinadi.
Bosh miya po’stlog’ining asosiy hujayralari piramidasi-m o ;i n e y r o n l a r d i r. Ular mayda
(kattaligi 10-12 mkm)„ o’rta (20 mkm) va yirik (40 mkm va undan ziyod) bo’ladi. Bu ney-
ronlarning tanasi konussymon bo’lib, hujayra uchi miya yuzasiga qaragan. Hujayra uchidan
chiqqan uzun, yo’g’on dendrit miya po’st-larining yuzasida elpig’ichsimon ko’pgina tolalarga
bo’linib ke-tadi. Neyron tanasining yonlaridan chpqqan kalta dendritlar shu hujayralardan upcha
uzoqlashmay, mayda tolalar hosil qiladi. Har bir piramidasnmon hujanra asosidan chiqqan neyrit
asso-tciativ, komissural va proektcion yo’l tolalarini tashkil qiladi.
Bosh mpya po’stlog’shshng d u k s i m o n h u j a y r a l a p i turli kattalikka ega bo’lib,
po’stloqnnng quyi qatlamlarida joyla-shadi.
YU l d u z s i m o n h u j a y r a l a p turlicha kattalikda bo’la-di. Bu neyronlar tanasidan ko’plab
dendritlar chiqadi. YUlduz-simon hujayralar miya po’stlog’ining turli qatlamlarida joylashadi.
CHuqur qatlamlarda joylashgan hujayralar ko’tari-luvchi uzun aksonlarga ega bo’lib, ular miya
po’stlog’ining tashqi yuzasiga yo’naladi. Bu aksonlar o’z yo’lida boshqa neyronlarning
dendritlari bilan kollaterallar hosil qiladi. Urgimchaksi-mon va shoxlangan neyronlar tanasi
mayda bo’lib, ular-ning aksonlari kalta va bir talay tarmoqlangandir.
Bosh miya po’stlog’ining ko’ndalang neyronlari po’st-loqning yuza qatlamlarida joylashadi.
Gorizontal yo’nalgan nerv o’simtalari piramidasimon hujayralarning dendritlari bilan qo’shilib,
po’stlotc tarkibida ko’ndalangiga birlashgan sis-temani hosil qiladi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i neyronlari neyrogliotcitlar bilan yaqindan aloqador bo’ladi.
Tayanch vazifani bajaruvchi ast-rotcitlar o’simtalariniig qo’shilishi po’stloqning sintcitiy tu-
zilishiga ega bo’lgan asosini yaratadi. Asosan trofik vazifani bajaruvchi oligodendrogliotcitlar
po’stloq neyronlari bilan o’ta yaqin aloqada bo’lib, nerv o’simtalarining pardalarini hosil qiladi.
Ependimogliotcitlar bosh miya yarim sharlari qorinchalari-ning devorini qoplab turadi. Bosh
miya yarim sharlari po’stlog’i-ning eng yuza sathida bir qator gliotcitlardan iborat hujayra-lar
joylashib, ular po’stloqning nerv elementlarini yumshoq miya qavatidan ajratib turadi.
Boshi miya po’stlog’iga diqqat bilan qaralsa, uning har xil qismlarida turlicha ifodalangap
neyronlar qatlamini ko’rish mumkin. Miya po’stlog’ida neyronlarning joylashishiga tc i t o a r-
181
11K rasm. Odam katta miya sharlarishshg po’stlop!.
A - hujayralirning joylanish sxeiasi (tcitoarxitektonika); 1 - melekulyar qavat; 2 - tash-qi donador
qavat; 2 - piramidasimon qavat; 4 - ichki donador qavat; 5 - ganglionar qavat-’ -polimorf
hujayralar (V.G. Eliseevdan). B- pustloqning eng rivojlangan bo’limlari-dagn tolalarning
joylanish sxemasi (mieloarxitektonika); 7 - tolalarning tashqi asosiy qatlami; 8 - Bayarje tashqi
tizimchas»; 9 - ichki bll tizimcha (Bargmandan).
xitektonika, nerv tolalarining joylashishiga esa mielo-arxitektonika deyiladi.
Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining harakatlantiruvchi zo-nasida (masalan, markaziy oldingi
pushtasi) aniq chegaralanma-gan 6 qavat tafovut qilinadi (111-rasm).
1. Molekulyar qavat (lamina molecularis ) oz miqdorda urchuqsimon mayda neyronlardan
tashkil topgan (assotciativ ney-ronlar^) bo’lib, ularning neyritlari miya sirtiga parallel hol-da
joilashgan nerv tolalarining chigali tarkibiga kiradi.
2. Tashqi donador qavat (lamina granularis externa) mayda neyronlar hisobiga hosil bo’lib, ular
asosan piramida shaklidadir. Bu hujayralarning neyritlari oq modda tomonga yo’nalib, qisman
molekulyar qavatning tangentcial chigaliga ham qo’shilib ketadi.
3. P i.r a m i d a si m o n hujayralar qavati (lamina piramidalis) mayda va kalta piramidasimon
neyronlardan ibo-rat. Bu neyronlar kattaligi 10-40 mkm bo’ladi. Ularning uchidan chiqqan
shoxlanuvchi dendritlari molekulyar qavatda tugallanadi, yon tomondan chiquvchi dendritlari
esa shu qavatdagi qo’shni hujay-ralar bilan sinapslar hosil qiladi. Neyritlari esa oq modda tomon
yo’naladi.
4. Ichki donador qavat (lamina granularis interna) po’stloqning ha,r xil qismlarida turlicha
rivojlangan. Po’st-loqning ayrim joylarida umuman bo’lmasligi mumkin. Ular may-da
piramidasimon va yulduzsimon hujayralardan iborat. Bu qavatda yaxshi rivojlangan tangentcial -
tashqi ko’ndalang nerv tolalari (Bayarje chizimchalari) joylashadi.
5. Ganglionar qavat (lamina ganglionaris) yirik pi-ramidasimon neyronlar qavati bo’lib,
182
po’stloqning asosan hara? katlantiruvchi markazlarida, masalan, oldingi markaziy pushta-da
mujassamlangan. Bu hujayralarning eng kattalarining ba-landligi 120 mkm va kengligi 80 mkm
bo’lib, birinchi marta 1871 yilda Kievlik olim V. YA. Betc tomonidan topilganligi sababli
Do'stlaringiz bilan baham: |
