Иккинчи жаҳон уруши ва америка хавотирларининг манбаи бош саҳифа нуқтаи назар

Фашизмнинг ҳокимият тепасига келиши
1929-йилда юз берган жаҳон иқтисодий инқирози Германияни аянчли аҳволга солиб қўйди. Уч йил давомида ишлаб чиқариш тинимсиз пасайиб борди. Хусусан, ишлаб чиқариш 40 фоизга, реал иш ҳақи эса 50 фоизга камайди. Мамлакатда ишсизлар сони 9 млн. дан ошди. Уларнинг фақат 20 фоизигина ишсизлик нафақасини оларди. Хизматчиларнинг аҳволи ниҳоятда ёмонлашди. Майда ва ўрта тадбиркорлар, сотувчилар банкротга учрадилар. Қатор банкларнинг банкротга учраши молия-кредит тизимини ларзага солди.
Иқтисодиётнинг чет ел молиявий ёрдамига қарамлиги, айни пайтда инқироз даврида чет эл сармоясининг қайтариб олина бошланиши, ички бозорнинг торлиги, собиқ Антанта давлатларига товон тўлаш, моддий ресурслар манбайи бўлиш, мустамлакаларнинг йўқлиги каби омиллар бунинг сабаби эди.
Иқтисодиётнинг кескин беқарорлашуви сиёсий инқирозни ҳам муқаррар қилиб қўйди. 1928-йилда рейхстагга ўтказилган сайловда ҳеч бир сиёсий партия мутлақ кўпчилик овоз ола олмаган эди. Шунинг учун ГСДП (153 ўринга эга эди), Католик Марказ партияси (78 ўринга эга эди) ҳамда Немис миллий партияси (73 ўринга эга эди) вакилларидан иборат коалицион ҳукумат тузилган ва катта коалиция номи билан фаолият юрита бошлаган эди. Бироқ коалиция 1930-йилнинг мартида тарқалиб кэтди. Г. Мюллер ҳукумати истеъфо беришга мажбур бўлди.
Президент Гинденбург Католик маркази партияси арбоби Г. Брюнингни канслер етиб тайинлади. Бироқ ГСДП оппозицияга ўтгач, Г. Брюнинг ҳукумати фаол ҳаракат қила олмай қолди. Натижада мамлакат Президентнинг фавқулодда декретлари кучи билан бошқарила бошланди. Бу ҳои, ўз навбатида, рейхстагни обрўсизлантирди. 1932-йилда у фақат 5 тагина қонун қабул қилди, холос.
Янги ҳукумат йирик сармоядорлар манфаатига хизмат қилди. Инқироз йилларида аксияларни сотиб олиш йўли билан уларни амалда банкрот бўлишдан сақлаб қолди. Айни пайтда ҳукумат ишсизлик учун тўланадиган нафақани, ижтимоий суғурта тўловларини, давлат хизматчиларининг иш ҳақини камайтирди. Солиқлар миқдорини эса оширди. Инқироз тобора чуқурлашиб борди. Юз минглаб ишчи ўринлари қисқара борди. Нон ва хайрия ёрдамларига муҳтожлар сони тўхтовсиз ўса бошлади. Мамлакатда давом этаётган ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий инқироз, ўз навбатида, фашизмнинг кучайишига ва унинг ҳокимият тепасига келишига замин тайёрлади. Мамлакатда сиёсий кучлар жойлашувида туб ўзгаришлар рўй берди.
Гарчанд сўл кучлар (ГКП ва ГСДП) сиёсий ҳаётда ўз таъсирларини сақлаб қолаётган бўлса-да, ўзини «Немис миллий-социалистик ишчи партияси деган ном билан атаган фашистлар партиясининг таъсири тобора кучая бошлади. Чунки инқироз аҳоли кўз ўнгида бошқарувнинг республика тартибини бутунлай обрўсизлантириб қўйди. Энди, аҳолининг аксарият қисми бошқарувнинг республика тартибига барча кулфатларнинг манбайи, деб қарай бошлади. Айни пайтда улар онгида кучли тартиб ўрнатишга қодир тоталитар режим томон хайрихоҳлик кучая борди. Уларнинг кўз ўнгида А. Гитлер бошчилигидаги фашистик партия шундай тартиб ўрнатишга қодир куч сифатида гавдалана бошлади. Фашистлар ўз тарғиботларида ижтимоий адолат, меҳнациз даромадни тугатиш, жамият ҳаётининг барча соҳаларида қаттиқ давлат тартибини ўрнатиш ҳақида зўр эҳтирослар билан сўзлай бошладилар. Улар ишчиларга ишсизликни тугатишни, ўрта ҳои қатламни соғлом ўрта табақага айлантиришни, судхўрлик фоизларидан озод этишни, ерсиз ёки кам ерли деҳқонларга эса Шарқдаги унумдор ерларни беришни ваъда қилдилар.
Фашистлар дастурига ҳатто айрим зиёлилар ҳам хайрихоҳлик билдира бошладилар. Фашистларнинг «Йўқолсин Версал шартномаси», «Йўқолсин чайқовчилар!», «Йўқолсин чирик ҳукумат» каби талаблари ҳам омма онгида фашистларга хайрихоҳлик туйғусини уйғотди. Фашистларнинг бундай еҳтиросли тарғиботлари чорасизликдан силласи қуриган ишсизларни ва Версал шартномасини немис миллати учун ҳақорат деб ҳисобловчи фуқароларни улар томон оғдирди.
Айни пайтда фашистлар ҳукмрон миллат, ирқий устунлик, антисемитизм, куч олдида сажда қилиш ғояларини омма онгига зўр бериб сингдира бошладилар. Уларнинг фикрича, дунёга ҳукмронликка фақат немис миллати лойиқ эди.
Бу омилларнинг бари фашистлар партияси ва унинг раҳбари А. Гитлернинг обрўсини ошириб борди. Ҳатто уни йирик сармоядорлар ҳам қўллаб-қувватлай бошлади.
Бунга, бир томондан, мамлакатда Германия Коммунистик партия-сининг ҳам таъсири ўсиб бораётганлиги сабаб бўлди. Чунончи, ГКП 1928-йилда рейхстагга ўтказилган сайловда 11 фоиз овоз олган бўлса, 1932-йилда 17 фоиз овоз олишга муваффақ бўлди. Бу ГКПни ёқлаб 6 млн. сайловчи овоз берди, дэгани эди. ГКПнинг сайловдаги муваффақиятлари ҳукмрон доираларни ташвишга солиб қўйди. Ҳукмрон доиралар сўл кучлар таъсирини йўққа чиқаришнинг бирдан-бир йўли фашизм диктатураси ўрнатилишидир, деб ҳисоблай бошладилар.
Иккинчидан, Веймар даврида вужудга келган Германия йирик сармоядорларига жаҳон бозори, беҳисоб хомашё манбалари зарур эди. Буларга янги-янги мустамлакаларни босиб олмай туриб, бу йўлда уларга ғов бўлиши мумкин бўлган Буюк Британия, Франсия, Совет давлати каби давлатларнинг қаршилигини синдирмай туриб эришиб бўлмас эди. Ҳукмрон доиралар, йирик сармоядорлар фикрича, Германиянинг дунёда ҳукмронлик мавқеини тиклашга фақат А. Гитлер қодир эди. Шунинг учун ҳам улар немис фашизмини қўллаб-қувватлай бошлаган ва унга молиявий ёрдам ҳам кўрсата бошлаган эдилар.
Гитлернинг йирик сармоядорлар билан биринчи учрашуви 1932-йил 27-январда бўлиб ўтди. Шу куни «Пўлат трести»нинг раҳбари Тиссен уни Германия саноатчиларига таништирди. Учрашув 4 соат давом этди. Гитлер нутқининг асосий мазмуни «Оқ ирқ (аслида немислар назарда тутилади) Ер шарида яшовчи бошқа халқларни ўзига бўйсундириши лозим», деган иборада мужассамланган эди. Учрашувда саноатчи сармоядорлардан бирининг: «Бунинг учун нима керак?» — дэган саволига А. Гитлер: «8 млн. кишилик армия», — деб жавоб берган.
Сармоядорлар Гитлер тимсолида ўз ниятларини амалга оширувчи шахсни кўрдилар. Шундан сўнг улар А. Гитлерни фюрер, яъни доҳий, деб атаб, Гитлернинг ҳокимият тепасига келиши учун жуда қаттиқ кураш бошладилар.
Айни пайтда АҚШ сармоядорлари ҳам А. Гитлерни маблағ билан таъминлаб, унга ҳомийлик қилдилар. Уларнинг назарида Гитлернинг ҳокимият тепасига келиши Европада урушни муқаррар қилиб қўяди. Айнан шу уруш — АҚШ сармоядорлари учун бўлғуси даромад манбайи ҳисобланарди. Хўш, Германияда фашизм ҳокимият тепасига келишининг олдини олиш мумкин эдими? Ҳа, мумкин эди. Бироқ олдини олиб бўлмади. Бунга Германиядаги антифашистик кучларнинг бирлаша олмаганлиги сабаб бўлди. Бу кучлар асосан ГСДП ва ГКП эди.
1932-йилда рейхстагга ўтказилган сайловда А. Гитлер партияси 33 фоиз овоз олган бўлса, ГСДП 20 фоиз ва ГКП 17 фоиз — иккаласи биргаликда 37 фоиз овоз олган.
Бу икки сўл партия иттифоқ туза олганда, фашистларнинг ҳокимият тепасига келишининг олди олинган бўларди. Афсуски, улар бирлаша олмадилар. Бунга, биринчидан, Коминтерн кўрсатмаси билан (социал-демократлар билан ҳам-корлик қилмаслик тўғрисидаги) улар ўртасида пайдо бўлган душманлик муносабати сабаб бўлди. Иккинчидан эса, улар фашизм хавфми етарлича баҳолай олмадилар.
1932-йил 6-ноябрдаги сайловдан сўнг йирик монополиялар, банкирлар ва генераллар узил-кесил фашистлар томонига ўтдилар. Улар сўл кучларнинг иттифоқи тузилиб қолишидан чўчиб, Гинденбургга махсус хат жўнатганлар. Хатда Гитлерни дарҳол рейхканслер (империя бош вазири) етиб тайинлаш та-лаб етилган эди.
1933-йилнинг 4-январида Гитлер Германиянинг йирик ва етакчи саноатчилари, сармоядорлари билан учрашув ўтказди. Учрашувда Гитлер канслер бўлиши керак, деган қарорга келинди. 1933-йилнинг 30-январида Гинденбург А. Гитлерни Германиянинг рейхканслери этиб тайинлади. Аслида эса, 1933-йилда Германияда давлат бошқарувининг бир (буржуа демократик) шаклининг бошқа бир шакли, яъни тоталитар диктатура билан алмашинуви юз берди.
Фашизм — бу, давлат бошқарувининг террорчи тоталитар шакли, ҳукмрон доираларнинг энг реаксион ва агрессив кучлари манфаатини ифодаловчи оқим. У дастлаб Европада (Италияда) вужудга келган. «Фашизм» атамаси «фашио» сўзидан олинган бўлиб, «тўда», «уюшма», дэган маъноларни англатади. 1919-йилда Италияда биринчи жаҳон урушининг собиқ аскарлари ўз манфаатларини, ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун курашувчи ташкилот туздилар. Бу ташкилот «Фаши ди комбаттименто» («Кураш уюшмаси», «Қуролдошлар кураш уюшмаси») деб аталган. Ташкилот аъзолари «фашистлар», ҳаракат эса «фашизм» номини олган, у турли жойда турли ном билан, масалан, Германияда «нацистлар», деб аталган.
Фашизмнинг моҳиятини унинг қуйидаги белгилари яққол тасвирлаб беради. Унинг биринчи белгисини ўта миллатчилик ташкил этади. Фашистлар учун миллат манфаати бошқа ҳар қандай манфаатдан устун туради. Улар жамиятни синфларга бўлмайди. Хўш, нима учун миллатчилик Германия ва Италияда бошқа давлатлардагига нисбатан кучли бўлган эди?
Улар биринчи жаҳон уруши оқибатларини ўзлари учун қаттиқ ҳақорат, миллий туйғунинг мислсиз таҳқирланиши, деб қабул қилган эдилар. Немис миллати Версал шартномаси шартларига тоқат қила олмаётган эди.
Италян миллати эса ўзини «ғолиблар ичидаги мағлуб», деб ҳисобларди. Чунки Антанта тарафида урушда иштирок етган ғолиб Италия урушда кўзлаган мақсадларига ериша олмаган эди.
Германияда миллатчилик ирқчилик билан қўшилиб кетган эди. Нацистлар фикрича, бутун инсоният тарихи — бу, турли миллатлар ва ирқлар кураши тарихи эди. Бу курашда фақат кучлиларгина ғолиб чиқади. Мағлублар қисмати ё ўлим, ё ғолибларга бўйсунишдир. Қудратли ирқ — бу немис миллатига мансуб бўлган орий, нордик ирқдир. Уларнинг тарихий миссияси бутун дунёга ҳукмрон бўлишдир.
Фашизмнинг яна бир белгиси унинг ўта агрессивлигидир. Ўта миллатчилик ва ирқчилик шароитида шундай бўлиши табиий эди. Фашизмга хос бўлган яна бир белги давлат ҳокимияти олдида сиғиниш, унга сажда қилиш эди. Фашизм учун бу миллий руҳни мужассамлаштирадиган қудрат, барқарорлик ва тартибнинг кафолати эди.
Фашистлар — тоталитар тартиб, яъни жамият ҳаётининг барча соҳалари тўла давлат назоратига олинган тартиб тарафдори эдилар. Германия фашизмининг оммавий асосини Биринчи жаҳон урушида энг кўп жабр кўрган табақалар — ҳунармандлар, деҳқонлар, уруш фахрийлари, ишсизлар, ертанги ҳаёти қандай бўлишидан чўчиб қолган ишчилар ташкил этди. Йирик капитал эса фашизмни қўллаб-қувватлади.