Ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini

355-modda. Haq evaziga va tekinga tuziladigan
shartnomalar
Shartnoma bo‘yicha taraf o‘z burchlarini bajarganligi uchun haq
olishi yoki unga boshqa muqobil to‘lov to‘lanishi lozim bo‘lsa, bunday
shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma bo‘ladi.
Shartnoma bo‘yicha bir taraf ikkinchi tarafga undan haq yoki boshqa
muqobil to‘lov olmasdan biron narsani berish majburiyatini olsa,
bunday shartnoma tekinga tuzilgan shartnoma hisoblanadi.
Agar qonun hujjatlaridan, shartnomaning mazmuni yoki
mohiyatidan boshqacha hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga
tuzilgan shartnoma hisoblanadi.
1. Shartnomaning haq evaziga (evazli) ekanligining ma’nosi
shuki, bir tarafning shartnoma asosidagi ashyoviy taqdimotiga
751752
III bo‘lim. MAJBURIYaT HUQUQI
ikkinchi tarafning tegishincha ashyoviy taqdimoti muqobil qilib
qo‘yiladi. Muqobil taqdimot sifatida pul to‘lanishi haq to‘lana
digan shartnomaning eng ko‘p tarqalgan turidir. Masalan, pudrat
shartnomasi asosida bir taraf (pudratchi) ikkinchi tarafning
(buyurtmachi) topshirig‘iga binoan muayyan ishni bajarish va
ishning natijasini belgilangan muddatda buyurtmachiga topshirish
majburiyatini oladi, buyurtmachi esa ish natijasini qabul qilib
olish va haqini to‘lash majburiyatini oladi. Muqobil taqdimot
boshqa har qanday shaklda bo‘lishi ham mumkin. Xususan, bir xil
mol-mulkning o‘rniga teng qiymatdagi boshqa mol-mulk, mulkiy
huquqlar, ashyoviy huquqlar, shuningdek, kompensatsiyaning (tovar
to‘lovi) ish bajarish, xizmat ko‘rsatish kabi shakllari taqdim
etilishi mumkin. Muqobil taqdimotning pul taqdimotidan boshqa
shakllarida haq to‘lash ekvivalentlik xususiyatini oladi. Ta’kidlash
joizki, mazkur moddaning mazmuniga ko‘ra muqobil taqdimotning
yuqorida zikr etilgan barcha shakllari uyg‘unlashib kelishi ham
mumkin. Masalan, xaridor yetkazib berilgan mahsulot uchun qisman
pul bilan, qisman ish bajarish orqali va h.k. hisob-kitob qilishi
mumkin.
2. Tekinga tuziladigan (beevaz) shartnomalarni imzolashda bir
taraf ikkinchi tarafga biron narsani hech qanday muqobil taqdimot
talab qilmasdan topshirish majburiyatini oladi. Biron narsani
tekinga tuzilgan shartnoma asosida oluvchi taraf, o‘sha narsani
olishga haqli, ammo rad etsa ham bo‘ladi, ya’ni uning zimmasiga
boshqa tarafdan biron narsani olish majburiyati yuklanmagan.
Tekin shartnomalar qatoriga, jumladan, hadya shartnomasini (FK
502-m.), tekinga foydalanish shartnomasini (FK 617-m.) kiritish
mumkin.
3. Ayrim shartnomalar (masalan, qarz, topshiriq, saqlash) qonunga
ko‘ra haq evaziga tuziladigan shartnoma ham, tekinga tuziladigan
shartnoma ham bo‘lishi mumkin. Shu munosabat bilan, agar qonun
hujjatlaridan, shartnomaning mazmuni yoki mohiyatidan boshqacha
hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma
hisoblanishligi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, o‘z ta’rifiga
ko‘ra qarz shartnomasi tekin shartnoma bo‘lib hisoblanmaydi (FK
732-m.). Shu bilan bir qatorda, qonun bilan yoki shartnomaning o‘zida
qarz beruvchining qarz oluvchidan foiz olish huquqi ko‘zda tutilishi
mumkin (FK 734-m.). Qonunga binoan (FK 817 va 818-m.) tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirmaydigan shaxslar o‘rtasida tuzilgan
topshiriq shartnomasi, agar qonunchilikda yoki shartnomada boshqa 26-bob. Shartnoma tushunchasi va shartlari
qoida nazarda tutilgan bo‘lmasa, beevaz (tekin) hisoblanadi. Yoki
hadya to‘g‘risidagi shartnomaning mohiyatidan uning tekin xususiyatga
ega ekanligi kelib chiqadi (FK 502-m.).