Икки эшик ораси: роман. Ўткир Ҳошимов

 
ИККИНЧИ БОСҚИЧ ТАЛАБАСИ МУЗАФФАР 
ШОМУРОДОВ ҲИКОЯСИ
Аммам Кимсан акамни таниди
Мунавварни текстилгача кузатиб қўяман-да, 
троллейбусда қайтаман. Ҳар куни шу йўлдан юра-
ман. Кўча четидаги эски мозор ўрнида қурилаёт-
ган хиёбонни ҳар куни кўраман. Аввал майдон те-
кисланди. Кейин қатор-қатор кумушранг арчалар 
экилди. Зиналарга мармар кошинлар ёпиштирилди. 
Ундан кейин тепаликни тахта девор билан ўраб қў-
йишди. Шу жойда «Номаълум аскар билан ўамгузор 
она»га ҳайкал очилиши қулоғимга чалинди.
Авваллари бу ерда троллейбус тўхтамас эди. Бу-
гун негадир тўхтади. Ойнабанд эшиклар тарақлаб 
очилди.
– «Ғамгузор она» бекати! – деди ҳайдовчи хотин 
микрофонда эълон қилиб. – Эртага эрталаб, ғала-

---

615
банинг йигирма йиллиги муносабати билан ҳайкал 
очилади.
Троллейбусдагилар беихтиёр ўнг томонга ўгрил-
ди... Яхлит ойнадан қарасам, тахта девор олиб 
ташланибди. Лекин тепаликдаги рўпарама-рўпара 
иккита ҳайкал устига мато ёпиб қўйилибди. Хиё-
бон яшнаб кетган эди. Кумушранг арчалар текис 
саф тортиб турибди. «Президент» гуллари, лолалар, 
гулсафсарлар кечки шафақда ловуллайди. Ерга са-
риқ қум сепилган. Хиёбоннинг икки томонига те-
рилган мармар плиталарда олтин юлдуз тасвири, 
тагига қатор шаҳарларнинг номи ёзиб қўйилган. 
«Москва», «Ленинград», «Одесса...» У ёғини ўқий ол-
мадим. Ойнабанд эшиклар тарақлаб ёпилди. Трол-
лейбус ғизиллаб кетди.
«Эрталаб албатта келаман! Ҳайкал очилишини 
томоша қиламан!»
Шу хаёлни кўнглимга тугиб уйга келсам, ай-
вонда «Қора аммам» ўтирган экан. Аммам келган 
куни уйимиз тўлиб кетгандай бўлади. Ҳаммамиз-
нинг кўнглимизга аллақандай нурли осойишталик 
чўкканга ўхшайди. Ҳозир ҳам шунақа бўлди: се-
виниб кетдим. Ойим айвондаги хонтахта қирра-
сига қистирилган қиймалагичдан гўшт чиқарар, 
кўрпачада ўтирган аммам қиймани гуручга ара-
лаштириб, лагандаги ток баргига ўрар эди. Чопиб 
ёнига бориб, чўккаладим. Аммам қийма юқи қўли 
билан кўйлагимни ифлос қилмаслик учун авайлаб 
елкамга қоқаркан, гина қилди.
– Сенам амма – эшигингга тамба дейдиган бола 
чиқдинг, – деди нафаси қисилиб. – Ўзим келмасам, 
бувимнинг ҳоли нима кечди, деб бормайсанам.
Рост айтади. Бултур қишда – Қўқонга бориб 
келганимдан кейин икки-уч марта бордиму кейин 

---

616
вақт бўлмади. Қишда ўқиш, ёзда талабалар отряди 
билан Қозоғистонга – қўриққа ҳашарга борганмиз. 
Аммамнинг ўзи биздан хабар олиб туради.
– Вақти йўқ-да, аммажониси! – Ойим менинг 
ёнимни олишдан ҳам кўра аммамни юпатиш учун 
тушунтирди. – Ўқиши оғир.
– Майли... – аммам хўрсинди. – Қаерда бўлсан-
гам тинч бўл, болам. Ўз қўлим билан ток оши қилиб 
берай деб барг обкелдим. Ток ошини яхши кўра-
сан-ку!..
Ичкаридан Омон бир коса қулупнай кўтариб 
чиқди.
– Аммам олиб келдилар, ака! – деди илжайиб.
Аммам зўр-да! Мункиллаб қолгану ҳовлисидаги 
беш-олти ариқ қулупнайни ҳалиям ўзи парвариш-
лайди. Томорқасидаги токларга ўзи қарайди.
– Егин, сениям оғзинг тегсин! – деди ҳарсиллаб.
Қулупнай еб ўтириб, аммамга разм солдим. Ёш 
боланикидек кичкина, хол-хол доғ босган қўллари 
титрайди, ичидаги «одамчалар» муттасил ҳуштак 
чалади... Шу ҳолига бир зум тиним билмайди. 
Мана, ҳозир ҳам ойимга қарашяпти. Одатини би-
ламан, қўлидан ишини олсангиз жаҳли чиқади. 
«Тирик эканман, қимирлайман, ишламасам касал 
бўлиб қоламан», дейди.
– Эртага оддихингми? – Ойим қиймалагич бан-
дини айлантирар экан, менга қарамай сўради. – 
Эрталаб Омон билан паст бозорга тушиб келсанг. 
Сабзи ўлгур қолмабди.
Гапга аммам аралашди.
– Кўп олмагин, болам. Қурбақа қурилладими, саб-
зи пўнг бўлди, деявер. Эрта-индин янгиси чиқади.
– Пешиндан кейин тушаман, – дедим. – Эрталаб 
бир жойга бормоқчийдим. Ҳайкал очиларкан.

---

617
– А? – Аммамнинг қулоғи оғир бўлгани учун га-
пимни яхши эшитмадими, сувга тушган тошдек 
хира кўзларини пирпиратиб кўзимга тикилди. – 
Қанақа ҳайкал?
– Янги хиёбон, – дедим овозимни кўтариброқ. 
– Ҳайкал очиларкан, амма. «Номаълум аскар» ҳай-
кали.
– Қатта? – Аммамнинг хира кўзлари ярақлаб 
кетгандек бўлди.
– Шаҳарда, – дедим оғриниброқ.
– Менам бораман! – Тўсатдан аммамнинг қай-
сарлиги тутди. – Оборасан!
Иккиланиб қолдим. Нимагаям айтдим-а? Ми-
тинг бўлади. Юзлаб одам йиғилади. Кампир одам-
ни қийнаб нима қиламан, ўзи зўрға юрибди. Ам-
мам хоҳламай турганимни сезди.
– Бораман! – деди нафаси қиттиқ ғижирлаб. – 
Айт, Робия, оборсин!
Ойим менга қараб лабини тишлади. «Нима қи-
лардинг, шу гапни очиб» дегандек қовоғини солди. 
Аммам сезгир-да! Ярқ этиб ойимга юзланди.
– Ҳа! Хоҳламаяпсанми? Қатталигини айт: ўзим 
топиб бораман. – Қўлидаги тугилган токни лаган-
га ташлаб, кўзимга термилди. Ичидаги «одамча-
лар» баралла ҳуштак чала бошлади. Қарасам, хафа 
бўляпти.
– Обораман, амма, обораман! – дедим юпатиб.
– Шояд Кимсанимнинг камандирини топсам... 
– аммам бу гапни шунчалик содда умид билан айт-
дики, ойимнинг қиймалагич бандидан тутган қўли 
титраб кетганини сездим.
– Ҳаммамиз борамиз, ойи! – деди ерга қараб. – 
Укангизам борадилар.

---

618
* * *
Етиб келганимизда тумонат одам тўпланган 
эди. Ҳарбий кийимдаги кишилар, орден таққан 
эркак-аёллар, гулдаста кўтарган ўқувчилар арча-
лар соясида туришарди. Мусиқа тантанали марш 
чалади. Офтоб нурида яшнаб ётган гулзорда атир-
гулларнинг ўткир ҳиди анқийди. Гулсафсарлар би-
нафшаранг оловдек товланади. Дадам ҳам кост-
юмининг кўкрагига нишонларини тақиб олганига 
хурсанд бўлдим. Аммамнинг бир қўлтиғидан ойим, 
биттасидан мен олиб, кумушранг арча соясига 
ўтиб турдик.
– Қани? – аммам ҳансираб, атрофга аланглади. 
– Қани ҳайкал!
– Ҳозир очишади, – устига оқ мато ёпилган ҳай-
калга имо қилиб тушунтирдим, – катталар келсин, 
очишади!
Чорак соатчадан кейин мусиқа тўсатдан тин-
ди. Қўлида автомат тутган элликтача аскар ҳай-
калнинг икки томонида саф тортди. Кўча томон-
да машина гувиллагани эшитилди. Иккита қора 
«Чайка» ғизиллаб келиб таққа тўхтади. Шимининг 
почасига энли қизил лента тақилган генерал, ке-
тидан офицерлар тушди. Одамлар четлаб йўл бе-
ришди. Алп қоматли, қорақош генерал шаҳдам қа-
дамлар билан устига мато ёпилган ҳайкал томон 
юрди. Офицерлар унга эргашишди.
Генерал ҳайкал олдидаги тахта супачага чиқ-
ди-да, микрофонга яқин келди.
– Ўртоқлар! – деди босиқ овозда. Хиёбон атро-
фидаги симёғочларга карнайлар илинганини энди 
билдим. Беш-олти карнайдан баравар «ўртоқлар» 
деган садо кетма-кет жаранглади.
– Бугун биз Улуғ ғалабанинг йигирма йиллигини 
нишонлаяпмиз, – деди генерал босиқ, аммо ҳаяжон 

---

619
сезилиб турган оҳангда. – Жаҳон урушида йигир-
ма миллиондан ортиқ кишидан жудо бўлдик.
Кимдир хўрсинди. Назаримда аммам йиғлаёт-
гандай бўлди. Юрагим сиқилиб секин қарасам, 
йўқ, аммам йиғламаяпти. Фақат нафаси қисиб, 
чуқур-чуқур энтикяпти. Дадам қаддини ғоз тутиб, 
генералнинг гапини эшитяпти. Ойим аммамни 
қўлтиқлаганча ранги ўчиброқ турибди.
– Камандири ўшами, Шомурод? – Аммам дадам-
нинг енгидан тортди. – Шуми?
– Нимайди? – деди дадам генералнинг гапини 
эшитмай қолишдан чўчигандек шивирлаб.
– Сўрайман! – Аммам томоғи ғижирлаб, қатъият 
билан минбар томонга имо қилди. – Катта каман-
дир бўлса айтсин, Кимсаним қаёқда?
– Секин... – Дадам бармоғини лабига босиб, яна-
ям пастроқ овозда шивирлади. – Кейин... опа... 
Ҳозир олдига бориб бўлмайди. Кўриб турибсиз, 
маъруза бўляпти.
Аммамни ҳеч нарса қизиқтирмас, томоғи ғижир-
лар, хира кўзлари умидли мўлтиллар эди. Лекин да-
дамнинг гапи таъсир қилди шекилли, жим бўлди.
Генерал ҳамон вазмин, йўғон овозда гапирар, 
боғдаги карнайлар унинг овозини гулдиратиб, 
атрофга таратар эди. У бугун Номаълум аскарга 
ҳайкал очилаётганини, халқ дунёни фашизм зул-
мидан сақлаб қолган жангчиларимизни ҳеч қачон 
унутмаслигини айтиб, сўзини тугатди. Жимлик 
чўкди. Дадам бирдан ҳайратли хитоб қилди.
– Ие, Оқсоқол-ку!
Қарасам Комил бува Ориф оқсоқолни ёнбошига ки-
риб, тахта супачага олиб чиқяпти. Оқсоқол бува бош-
дан-оёқ оппоқ кийинган. Эгнида оқ яктак, оқ шим. 
Делвагай очилган ёқасини тўлдирган оппоқ соқоли 
шабадада ҳилпираб турган оқ байроққа ўхшайди.

---

620
– Болаларим!
Мункиллаб қолгандек кўринаётган чолнинг ово-
зи карнайлардан шундай ўктам жаранглаб эши-
тилдики, шивир-шивир қилаётган одамлар тақа-
тақ жимиб қолишди.
– Дунёда ҳамма нарса унутилади, – деди у янг-
роқ овозда. – Аммо-локин фарзанд доғини унутиб 
бўлмайди. Бу ҳайкаллар очилаётгани бежиз эмас. 
Мен биламан, болаларим: бу ёғи Нўғайқўрғон, у 
ёғи Кўтарма томонларда белида белбоғи бор не-не 
йигитлар шаҳид кетди. Қанча фарзандлар отасиз 
қолди. Қанчадан-қанча оналар ҳалиям боласининг 
йўлига кўз тикиб ўтирибди.
Бир маҳал ёнбошимда кимдир энтикаётгани 
қулоғимга кирди. Қарасам, «Қора аммам» йиғла-
япти. Йўқ, кўзидан ёш чиқмаяпти-ю титраб-тит-
раб йиғлаяпти. Елкасидан қучоқлаб олдим.
– Болаларим! – деди Оқсоқол яна гулдираб. – Эс-ҳу-
ши жойида одам ўзи ётган бешикни ўзи тепиб син-
дирмайди. Эс-ҳуши жойида одам ўз уйига ўт қўй-
майди. Эс-ҳуши жойида одам ўз онасига қўл кўтар-
майди. Аммо ер юзида ҳалиям янги уруш очишни 
хаёл қилаётган номардлар бор. Энди уруш бўлмасин 
десаларинг мана шу қўшалоқ ҳайкални тавоф қи-
линглар. Бу... – Шу ерга келганда Оқсоқолнинг овози 
титраб кетди. – Бу... табаррук ҳайкал.
Мусиқа янгради. Қарсаклар гувиллади. Оқсоқол 
қўлтиғига кирмоқчи бўлган табиб бувани беозор 
нари сурди-да, қаддини ғоз тутиб тахта супачадан 
тушди.
Генерал ҳайкаллардан бирининг боғичидан 
тортган эди, бошига рўмол ташлаганча узоқ-у-
зоқларга маъюс термилиб ўтирган Она пайдо бўл-
ди. У катта-катта, сертомир қўлларини тиззасига 
қўйиб, бошини қуйи солиб ўтирар, кўзларида чек-

---

621
сиз мунг... умид бор эди. Негадир вужудим сеска-
ниб кетди. Ахир бу... аммам-ку. «Қора аммам»нинг 
ўзи-ку! Нўғайқўрғонга, уйига борганимда худди шу 
алпозда ўтирганини кўрганман, кўп кўрганман.
Ажаб, қулоғим остида «Қора аммам»нинг ғиж-
ғиж нафас олганча айтган ашуласи яна эшитилиб 
кетгандек бўлди.